Cando en 2016 a editorial Pasazaite publicou Nunca máis volverei facer unha cousa aparentemente divertida de David Foster Wallace, estabamos ao tanto: O editorial especializado en libros de importación On the road de Jack Kerouac tiña previsto publicar en eúscaro na colección “43 Ipar Paraleloa” dedicada a escritores norteamericanos. E os dentes empezaron a suar porque é un dos puntais da novela estadounidense do século XX. Unha vez coñecido ese plan, non estabamos satisfeitos até telo en eúscaro, preguntabámonos todos os días “Onde está Jack Kerouac?”, como o grupo Beti Mugan naquela canción, ata que puidemos ver o programa de Literatura deste ano. Finalmente, o 26 de maio foi presentado na libraría Garoa, na estrada.

Traduciuno Iñigo Roque e falamos con el antes da cita de Zarautz, para preguntarlle por que o libro que estaba anunciado hai dous anos publicarase agora: algún sinal mal colocado levoulle pola estrada equivocada? “Debería dicir que foi para alargar o gozo, pero non foi así”, explica. “Digamos que os límites de velocidade do tradutor literario de deshora son estreitos e que sufrín varias avarías no camiño. O libro ten que golpearche dun só golpe; ten que representar un fluxo dunha soa respiración; ten que levarche a toda velocidade polo continente americano; nun salvaxe ‘remolino tolo’, segundo Kerouac. E para iso non podes saír do ton axeitado, e iso require calma, e eu, en certo xeito, non puiden terminar o traballo até atopar esa calma”.

Kerouac será a primeira opción de ler en eúscaro. Aínda que pareza mentira, ninguén antes de Roque atreveuse coa súa prosa. Quixemos saber si iso é un problema para un tradutor ou, pola contra, si permitiulle xogar con máis liberdade. O tradutor de Portugalete cóntanos unha curiosidade: “Recorrín cegamente a Beribilez de Jean Etxepare para a instrumentación da lingua, sabendo que nel sempre hai algo apreso, e non me equivocé”. Os libros do médico de Aldude son unha caixa chea de sorpresas, pero tamén coa súa axuda, é Kerouac Kerouac e para traducir algunhas pasaxes hai que apertar a cabeza: “O taller máis duro foron as descricións minuciosas dos concertos de jazz, case até a última pinga de suor da batería. Aí, si, o ritmo, a vitalidade, a tolemia colectiva... había que recollelo todo e sentilo todo”. De todos os xeitos, está satisfeito co resultado; e nas últimas lecturas, a versión en eúscaro pareceulle “tan agradable como pór un disco”.

En busca da liberdade persoal

Pero, que é na Estrada? Pois ben, a obra de referencia da xeración beat: Os beatnik foron un fenómeno da década de 1950, até o punto de converter o seu chapeu, as súas lentes de sol redondas, as súas camisetas de pescozo longo e as súas roupas negras nos estereotipos da contracultura de outrora. Trouxeron á literatura unha nova actitude, mesmo máis aló da literatura: Cansados da sociedade conformista estadounidense, varios mozos estadounidenses empezaron a buscar novas formas de vida, valores como a liberdade sexual, drogas, cultura e filosofía do Leste de Asia… todo iso ao ritmo da música de jazz.

“É precisamente a procura da liberdade persoal o que se propón no libro”, explicou Roque. “Non sei si iso tivo moi boa reputación entre nós”, engadiu. “Como Rikardo Arregi escribiu a Aresti: ‘A xente dos vascos pon a súa esperanza en ser un rabaño’. Do mesmo xeito, para o tradutor, Sal Paradis, protagonista da novela, o personaxe que representa a Kerouac, ten un conflito interno intenso entre o desexo de liberdade e a necesidade de compracer á súa tía/nai. Aí está a clave da novela, como di Roque: “Por unha banda, non podemos liberarnos e, por outro, temos que beber o mundo de Moriarty/Cassady, sen moralidade nin arrepentimento”.

Dean Moriarty fala do personaxe: con ese pseudónimo aparece na novela Neal Cassady, unha figura crave da xeración beat. Ambos, Kerouac e Cassady, aparecen collidos por detrás nas portadas das publicacións de Estradas en diferentes idiomas do mundo. Cassady influíu moito na redacción de Kerouac, xa que lle mostrou unha nova actitude para colocarse ante o papel branco. Baixo o seu influxo cambiou de estilo, pasando da escritura máis sentimental que mostrou na súa primeira novela, The Town and the City, a unha “carreira estasiática tola”. O cambio fíxoo convencido: durante tres semanas escribiu a primeira versión de Estradas, en papel continuo, cun total de 36 metros de texto, creados a pleno impulso e posteriormente, para a súa publicación como novela, moldeados –o orixinal tamén está publicado en inglés, coincidindo co 50 aniversario da novela–.

Poucos Beat en Eúscaro

Esta tradución encherá un gran buxán e talvez poida abrir un camiño para que as obras doutros escritores significativos da mesma época se publicen tamén en eúscaro. Allen Ginsberg ou William S. Comentámoslle a Roque que apenas volveu ningún libro de Burroughs: “O Ulú de Ginsberg traduciuno Harkaitz Cano (está en Araña), e si, non hai moito. A literatura Burroughs entrou na jonkie, e na nosa, por suposto, non tiveron apenas sitio... Creo que nos quedaron moi lonxe actitudes tan vivificantes, xeradoras de percepcións e, ás veces, patéticas”.

En calquera caso, o tradutor convídanos a ir un pouco máis aló da literatura da época: “Hai unha interesante colección de poetas femininas, titulada Beat Attitude; fermosos ensaios e ficcións de Kenneth Rexroth; Ringolevio de Emmet Grogan (un tolo buscador de pracer como Moriarty na Estrada)…”. Roque tamén ten unha proposta para quen quere as novas resonancias que deixou a obra de Kerouac: “O outro día, mentres estaba a ler o marabilloso The Old Ways de Robert Macfarlane, volvín atoparme con Kerouac: ‘Pola noite chegou o frío campanil dos cencerros dos cabalos. «Que dixo Kerouac?», preguntou Jon, antes de que todos fósemonos/fósemosnos ás tendas. «Durmamos xunto aos ríos para facernos ouvir».