É o 24 de xaneiro, o tempo é bo e os alumnos do instituto empezarán a preparar os pozos. Previamente, durante as vacacións de Nadal, unha pequena máquina escavadora fixo tres buracos en tres puntos da chaira do colexio. A profundidade dos pozos, o seu tamaño, o lugar exacto (en sombras ou en sol)… non é aleatorio, son humidais deseñados pensando nas especies autóctonas. Teñen as pas e as aixadas preparadas e pronto se darán conta de que a creación dun pozo non é un buraco, e nada máis. Trátase de tres aulas de 16 a 18 anos –e tres profesoras– que están a cursar o Bacharelato, con máis de 50 alumnos e alumnas: cada clase encargarase dun pozo, que foron designados por orientación: Charca Larrun, Pozo Jaizkibel e Penas de Aia. Jon Garin, da Sociedade de Ciencias Aranzadi, explicará o proxecto e Aranzadi será o seu compañeiro de viaxe.

E os alumnos empezaron a tirar terra con pas ao buraco, limpando con aixadas, sacando auga do pozo… Despois puxeron entre todos unha capa de geotextil (é a capa básica para que a auga de choiva non se filtre no futuro e a terra non o absorba todo) e aínda terán que pór outras dúas capas (unha vez máis a capa de butilo e a geotextil). Tiveron que tirar terra, facer valo na zona… Tiveron que baixar ao patio nun catro días, para terminar o proceso como cómpre, e ao final conseguiron deseñar tres humidais, tres pozos que a choiva encherá de forma natural. É unha boa idea que os propios alumnos e alumnas implíquense máis no proxecto: farán un seguimento do charco que senten á mantenta, achegaranse a ver os cambios, teñen curiosidade… e ao mesmo tempo, queren que os profesores e profesoras déanse conta de que o ser humano pode influír na natureza para o ben e o mal.

Karlos Cruz, Ana Uriz e Iñaki Sanz Azkue son os profesores da materia de Ciencias Ambientais e da Terra no Instituto Plaiaundi. Cada un ten un grupo e o tres grupos dan a lección os mércores, nas dúas últimas horas. “Desde o principio vimos que nin os alumnos nin nós estabamos dispostos a dedicar dúas horas seguidas de contidos teóricos cada semana dentro da clase”. Así naceu a iniciativa.

“Por que non creceu a herba?” O que
ao principio era unha escusa e case un xogo para saír da aula, foi collendo outra dimensión, aos poucos foron vendo o sentido do que fixeron os alumnos, e déronse conta de que o humidal é moito máis que un pozo de auga: hai microhábitats e recunchos dentro do humidal, os temas que traballan a nivel teórico (ecosistemas, biodiversidade, plantas, ciclos vitais das distintas especies…) están relacionados coa vida, porque ás veces “parece algo no libro”. Os humidais creados este ano, ademais, seranlles de utilidade nos próximos cursos, xa que seguirán evolucionando e seguirán sendo excelentes laboratorios naturais para as futuras xeracións de estudantes.

Porque a realidade non é a teoría, as previsións non sempre se cumpren, e iso tamén é enriquecedor. Co tempo evidenciouse que as balsas que nun principio parecían iguais teñen diferenzas e unha delas, por exemplo, non variou apenas, xa que é moi húmida e a zona se encharca. O profesorado reflexiona: por que non cambiou? Por que non creceu a herba? En que se diferencia doutros humidais?...

Un dos exercicios consistiu en analizar un metro cadrado ao redor dun pozo: como creceu a herba, en que porcentaxe, que plantas apareceron… Así, traballaron a evolución e a sucesión ecolóxica. “Dixémoslles que mirasen cantas plantas diferentes había. Cantas plantas? Todo é herba!’, respondéronnos. Observaron e atoparon seis especies distintas nun campo tan pequeno. Eu non lles dixen que iso é biodiversidade, pero con ou sen nome, entenderon o concepto, hano interiorizado”, explica Sanz Azkue.

O tres profesores tamén elaboraron un informe completo de preguntas, exercicios e posibilidades de reflexión. Cal é a orientación do teu humidal e cando lle tocará o sol? En que se diferencian o tres pozos? Cal é o ecosistema do pozo, o biotopo, a poboación, o hábitat…? Que tipo de fauna achegarase aos pozos? É importante saber cando facer un pozo? Completa unha cadea trófica para cada pozo e un longo etcétera. Á hora de cumprimentar o informe, xeráronse interesantes intercambios de opinións e discusións entre o alumnado, “o cal é unha mostra de interese e curiosidade polo tema”.

Ademais de en Ciencias da Terra e do Medio Ambiente, os novos hábitats do patio foron aproveitados noutras materias: En Cultura Científica, Bioloxía e Xeoloxía, por exemplo, viñéronlles moi ben para a análise da auga, a procura de protozoos, microorganismos ou as prácticas de laboratorio. E para os próximos cursos, máis aló das áreas científicas, exponse a integración dos pozos no resto de materias.

O sapo corredor ten un lugar onde reproducirse Ademais do
valor educativo, estes humidais son unha gran achega desde o punto de vista da biodiversidade. O obxectivo foi crear tres novos hábitats que atraian anfibios, insectos, paxaros, réptiles… Non hai que esquecer que a poboación de anfibios está en declive e que o 40% corre o risco de desaparecer. Pero tamén teñen a intención de ofrecer á especie ameazada de sapo corredor unha vivenda axeitada (non en balde, os pozos foron deseñados coa profundidade, o tamaño e as características axeitadas, rodeados de herba cortada, xa que o sapo corredor necesita espazos abertos). Precisamente, aínda que o sapo que corre pode atoparse en moi poucos lugares, vive nas hortas que hai detrás do colexio e no Parque Ecolóxico de Plaiaundi, á beira do instituto, e iso é o que quixeron aproveitar os profesores. Os pozos chegan nun bo momento: retíranse as hortas traseiras e prevén que poida ser prexudicial para o sapo, xa que terán unha zona máis reducida para a reprodución e a vida. “Como mínimo, agora van ter tres novos humidais, unha especie de reserva”.

A piques de finalizar o curso, non hai ninguén no Instituto Plaiaundi que non teña noticias do sapo corredor. E non nos referimos só aos alumnos. Profesores de diferentes materias, polo menos, traballadores da cafetaría… preguntan sobre o sapo corredor e a evolución dos pozos. “Foi algo especial para todos, sorprendeu ao principio, despois de moita curiosidade, e ao final foi un punto de encontro forte para a comunidade educativa de Plaiaundi”. Por iso, cando en abril organizaron unha visita aos pozos e ao parque ecolóxico de á beira para a tarde-noite (porque son as mellores horas para ver ao sapo corredor), animouse a moita xente, nenos, estudantes e adultos, con lanternas e frontais, con ganas de aventura.

É maio e as brumas, lagartijas, serpes… xa forman parte dos humidais. De súpeto, un grupo de estudantes entra na clase gritando: “Zapaburuak! Os renacuajos!”. No pozo onde senten á mantenta, tiveron a sorpresa, unha noticia esperada ansiosamente: os renacuajos do sapo corredor han aparecido no pozo. O futuro dos pozos no Instituto Plaiaundi ten moi boa pinta.