En Euskal Herria temos un imaxinario mental equiparable a moitas comarcas ás que se lles nega a condición política de pobo. Os paxaros son os eixos da simboloxía que trae esta dor. Á vista, todo soa tan individualmente como o fai a dor colectivamente. Os nosos antepasados tiñan pouca liberdade como persoas: os de casa e os dos veciños mantíñanos baixo a autoridade, os sacerdotes e máis tarde os bastóns das mans dos Estados, alguén tiña que explicar que, cando, como e como debían facelo, comezando polos lugares máis íntimos da vida.

Non hai que dicir que a sociedade vasca, ou neste caso a sociedade, a demanda á cidadanía. Aínda que non o aceptamos, estamos nunha constante competencia que nos leva a gañar, a ser o mellor, o máis grande, o máis perfecto. Temos ideas claras sobre o mundo e moitas veces contrarias á opinión xeral, e iso empúxanos a ser violentos de cando en vez. Somos os paxaros que tanto honramos nas nosas ocupacións cotiás, nos nosos pensamentos, nas nosas feridas, débiles e coa maior liberdade nos nosos soños.

Tamén nos anima unha crenza poética: non foi o inventor dos parentes salvaxes de Zuberoa quen moldeou as primeiras melodías imitando os falcóns? A cineasta de Atharratze Elsa Oliarj-Ines e o seu irmán músico Oihan tratan de perforar este misterio no novo documental Basahaideak. Dise tamén que o son do asubío, que comezaba por aquel óso furado do pórtico de Isturitz, pretendía cativar os murmurios do vento e do paxaro. Gústanos crear historias bonitas que se entrelazan coa natureza.

Ademais dos éxitos de rutina, as cancións do século XX que falan dos paxaros tamén se converteron no halago de todos os beizos e gargantas: O brillante paxaro de Josean Artze e Mikel Laboa, e entre outras cousas, Ide, derramado pola boca de Maddi Oihenart, que acaba en parentes salvaxes, afirmou que Peio Serbielle estaba no cárcere. Non esquecerei o emocionante Hegoak que o grupo Ken Zazpi ofreceu solemnemente xunto á Orquestra Sinfónica de Euskadi. Cando a presión social é pesada, é urxente ter encáixea favorito do paxaro para afastarse do perigo de burn-out dentro do corazón!

Na
gaiola Xoriñua canta
tristemente que come, que
bebe Desexa fóra
Pois Libertatia
é fermosa no momento en que vai.

Así comeza a canción vasca máis emocionante que dá de fronte a liberdade e o cativerio. Foi gravado por Amaia Zubiria coa música de Pascal Gaigne. Facíanos unha pregunta emocionante: Que é mellor para asegurar a vida física ou pasar a fame estando libre? Moitas veces temos dúbidas e, na teima dos paxaros, sentimos frustrados e desgraciados, provocando a envexa dun paxaro que ten ósos e plumas no exterior.

Ti, o paxaro de
fóra, si Miras
á gaiola vale
máis que El, mira
por El,
pois a Libertatía é fermosa no momento en que vas.A

liberdade aquí é persoal, íntima, máis doce cando se estende á beira do que amamos. O erro do estómago co exaltado entusiasmo do amor podería, con todo, tolerarse, segundo o bertsolari, que a gaiola ou a liberdade son inadmisibles:

Soñei con Barda
vendo ao
Amado. Ver e
non poder falar.
Unha gran pena e unha miseria?
Desexaría morrer. O

paxaro é o símbolo da desgraza, cando o cantante non logra cumprir os seus obxectivos. Así nolo mostra tamén o autor do poema Xorittoa Nora doa, que nas últimas coplas despídese do amor por sempre. A ermida de San Josef atópase nos montes de Larraine e está a piques de pasar a España o paxaro migrante:

Sobe a desértica ermida de San José:
Cando me marchei ao España, alí está o meu acougo.
Volveu a vista atrás e respirou fondo.

Suspiras, vaiche, amada, salvaxe.
Anda e dime que eu adivíñoche!
Podes sentarche no corazón como eu.

Non sabemos representar aos gorietas que teñen ao home ou á muller. Supoño que o cantante lle fala á ave. No fondo, non importa tanto, porque o que se parte ten conciencia da dor que produce, e porque o que queda é obrigado a renunciar ao amor:

Amorio, amorio, di quen queira. Os que
viven no Harekila teñen praceres güti:
Eu, en cambio, dixen adeus…

Happy end é pouca nas cancións vascas.

No cancionero vasco, quizais o máis citado dos paxaros é o Resiñol. Unha ave de menos de vinte gramos constitúe a columna vertebral de varias eresias ofrecidas con voz cariñosa. O hábil pinzón, intrépido por estar esparexido polas aldeas, converteuse en amigo dos vivos e no colector das súas penas:

Cantando á perfección o
Gorrión de Ouro, cantando a todos os

recunchos da
Bard’arratsian, si nun Sasi había Biga:
Eran belos,
encantadores. Con
toda clase de
modais e moitas mazás agradas.Os

paxaros destes versos son nenos e nenas (ou homes e mulleres) valentes que tocan o coiro, afastados dos ollos do mundo. Pero sempre hai alguén vixiando: un cazador. Tendo en conta aos machos e ás femias que patean os corpos, a memoria colectiva xera inmediatamente unhas coplas que non se esquecen. Ao ver á testemuña, o macho levanta a cabeza para protexer á femia espida e aterrorizada. Lembran ao neno:

E entón, de onde procedía a emia,
introducida na gran Saia?
O seu
buche Kukurusta
Harrotuz Cando


se puxo
acordouse de Umez no leito.

Txori Erriñola pode ser tamén unha moza que os pais a encadean e obrígana a casar cun home que eles elixiron, por exemplo, no conmovedor himno Txori Resiñola:

Estás no paxaro e non fágasche a cantar, Estás no paxaro e non fagas ruído Eztüzü aprovéitame de min penatürik Non e
ningún pracer
Nin que

me introduzas nunha túnica… A nena está atrapada

na meta até o punto de desesperarse, como o pobre Resiñola, até o desexo de morte. Unha voz que non sabemos quen é proponlle a Orhi desatar as cordas e fuxir polo Borg coma se tratásese dun salvamento no estranxeiro:

Estás tolo e non te durmas,
Que profeiti profetizaches por aflijitu?
Eu levaba o
proxecto
Oriko Bortütik Ororen Gañek.

Os corvos da Torre dos Alos, de finais da Idade Media, están á cabeza. E nas xanelas aínda croa kroa kroa kroa kroa kroa. Tamén se celebran parras de Ainara. Como non? Os Papos Vermellos achegáronsenos como reporteiros na canción do álbum de Guk Herria zain 1985:Un

belo buche vermello e branco Tróuxome a
noticia pola mañá Que o
pobo se librou pola mañá!
… Os
traballadores puxéronme en
liberdade O noso traballo a nós no
noso fermoso

Corazón… O vasco non pode camiñar polo firmamento sen contemplar as aguias que se admiran no redondeo profundo. Á ave que aparece no escudo de Navarra ofrecéronselle moitas cancións, como esta historia de amor que se acaba mal:

As aguias soben violentamente polas ladeiras:
Eu tamén nos cánberos, Orai no canto de
arar nos ollos… O

bertsolari, despois de utilizar a metáfora da aguia, considera unha gran bancarrota abandonar ás noivas. A xente non é parente dun avión que rompe os ceos. De ningunha parte.

Hanbat düzü aflijitürik, libertatia
galdürik, Pena dolorosa cargada, Sen
complementos, Ouro en por si,

Amoriuak traditürik… Poderiamos alargar a lista. No noso cerebro se injertan as figuras dos paxaros. Neste campo os grandes e os pequenos temos os mesmos gustos. Para os nenos está o juguetón canto do Escarvadentes, que se canta sen alento, facendo chasquear as mans regordetas dos nenos:O

inxenuo perdeu a
cabeza, o Pico, o

pescozo, o ollo… O inxenuo…
Como cantar, como cantar,


como cantar, Como cantar as cancións inxenuas… Estas cancións salpicadas eran o camiño para durmirse felices a calquera idade, entre miseria, medo, traxedias… Preciosos e pedras de apoio nos discretos días.