As raíces, e sobre todo a nai, influíron moito en ti. Quen era e que lle deu a vostede?

A nai naceu en Chipiona, Andalucía, porque o seu pai era de alí, e ademais era carabinero –un policía que viña da época republicana e que logo foi absorbido pola garda civil–. Ese é a miña orixe. A nai da nai era de Zumaia e viñeron aquí cando a súa nai tiña 8 anos. A miña nai adoitaba dicir en Andalucía que era vasca e aquí que era andaluza. El educounos ao dez fillos, el transmitiunos todos os nosos valores, por iso é importante.

Que valores?

Humildade, xenerosidade... resúltame difícil pór palabras, a verdade. Era solidario e traballador, realizaba un gran traballo dentro e fóra de casa. A nosa nai ensinounos que nunca hai que alegrarse da morte e o sufrimento de ninguén, e iso pode axudar a ter unha visión máis ampla cando es nova e un pouco cego.

De mozo empezou a militala. Que tal estaba o ambiente?

Debo dicir que eu veño doutro mundo, do mundo do castelán, non estudei na ikastola, senón nunha escola pública, en Ategorrieta, e creo que iso tamén me deu bos valores, excepto o eúscaro. Relacionado coa militancia, non sei por que, pero tiña claro que quería aprender eúscaro. Na miña casa eramos castellanoparlantes, pero recibimos moita cultura vasca, cancións vascas, etc. En AEK, naqueles tempos, ademais de aprender euskera, impregnábasche da cultura vasca, participabamos nos entroidos vascos, nas festas de Gros… Empecei na asemblea de mozas, logo andei no comité local de Herri Batasuna, na sociedade txoko de Marruma e despois traballei durante catro anos no bar Marruma. Tamén militei na asociación de veciños de Gros. Sempre dixen que a min tocoume vivir os bos momentos da militancia. Na década dos 80 Euskal Herria era o país que máis asociacionismo tiña en Europa, e iso vivino eu, no meu barrio; iamos todos xuntos novos e adultos. O altruísmo era a nosa arma máis eficaz. Ao que criamos dedicabámoslle unha chea de horas, xa fosen a asociación de veciños, o colectivo feminista, HB ou o que sexa, cada un no seu sitio.

Detivérono no caso das herriko tabernas.

Detivéronme en abril de 2002, e unha das principais características do noso sumario foi que se alargou moito. O xuízo comezou en outubro de 2013, fomos a Madrid durante cinco meses, até marzo de 2014. A sentenza provisional ditouse o 31 de xullo de 2014 e a definitiva en xaneiro de 2016. É dicir, estivemos case 14 anos esperando, sen saber que ía pasar coa nosa vida, acudindo a asinar semanalmente, sen poder saír do Estado español…

Que vos acusaron?

Durante os doce anos que durou a instrución, mantívose que as tabernas do pobo abasteciamos economicamente a ETA. Non presentaron ningunha proba que así o fixese. Con todo, o último día do xuízo, o fiscal deu un triplo salto e acusounos de fornecer diñeiro a Batasuna. Inventaron outro concepto: colaborador dunha organización dependente dunha organización terrorista. O caso é que nos detiveron en abril de 2002 e por tanto tiñan que xulgar a actuación anterior, pero naquela época Batasuna era unha institución legal, porque en xullo de 2003 foi ilegalizada pola Lei de Partidos. Por tanto, a acusación non tiña ningún fundamento, o noso xuízo foi absolutamente político. Como en moitos outros casos. Ao final, no canto de oito anos, o fiscal pediu dous anos e dous meses e condenáronnos a quince meses, pero non fomos ao cárcere por “dilacións incompletas”, porque estivemos unha chea de tempo esperando o xuízo primeiro e despois a sentenza.

Que destacarías tras esta experiencia?

Por suposto, pasei por malos momentos, pero por sorte tiña todo o apoio da miña familia e amigos, e valorei positivamente que me deron para moito esas 120 horas de calabozo e que no noso caso non nos torturaron brutalmente e ao final non nos encarceraron.

En relación co xuízo, destacaría dúas cousas. Por unha banda, eu xa fora testemuña no xuízo contra Xesto e fíxoo nunha sesión do sumario 18/98 e vira as trampas que se fan na Audiencia Nacional, como se aperta a lei, pero no noso xuízo, nese cinco meses, vin e ouvín dous enormes. E chapuzas… Moitas veces pensei en coller unha liberación de catro meses e contar anécdotas como estas; podo facer un libro.

Exemplos?

Fomos todas as semanas a Madrid durante cinco meses, e nas primeiras semanas suspendéronse moitas sesións por capricho: supoñamos que tiñamos un plan até o mércores, pois o martes non se que testemuñas, dicíannos que podiamos ir a casa. Ao final do xuízo, con todo, sucedeu xusto o contrario, collendo o noso hotel até o luns pola noite, e o martes pola tarde dixéronnos que debiamos volver ao día seguinte: pensade, chamar a casa, xestionar a súa custodia en caso de ter fillos, pedir permiso de traballo… Unha lea de moita xente, ademais dos imputados, tamén avogados. Bo, debiamos terminar o martes, pero dixéronnos que tiñamos que parar até o mércores, quedamos, fixemos a sesión da mañá, e despois volvéronnos a facer á tarde e tivéronnos tempo de entrar. En determinado momento pediuse un adiamento e mentres estabamos fóra veu un dos nosos avogados e díxonos: “Ouvín á secretaria que terminaremos a sesión da tarde, porque Don Anxo [Furtado, xuíz] ten que ir ao Santiago Bernabeu a ver o partido Champions”. En realidade eran as tardes até o sete, pois aquilo terminou ao seis porque Don Anxo tiña que ir ver o fútbol. Parece un chiste de mal gusto, pero non é así, funcionan así. Isto demostra como nos ven, que somos para eles: cinco.

Cal é o outro elemento que queres destacar?

Algo positivo: A solidariedade da xente de Madrid. Terrible. Nós podiamos esperar ter apoio político, pero estes inventaron unha forma de organizar a protección humana, sabendo que nos iamos a ir a un hotel cada semana, a un hotel, fóra de casa… Despois do xuízo eu tentei facer chegar isto aquí, en Madrid hai xente realmente solidaria, que se arriscou para mostrarnos o noso apoio. Moitas veces queixámonos de que a esquerda estatal ten unha síndrome de 1.000 km, que si ocorre no Sahara ou en Palestina non ven con bos ollos aquí o que dan por bo. Pero nós cometemos o mesmo erro, nós tamén cremos: “De esquerdas si, pero españolas”. Si son españois ou non, primeiro hai que preguntarlles a eles, e logo temos moitas cousas que compartir con esa xente, e non só iso, que superaron sen complexos os obstáculos que nos puxeron outros da esquerda para darnos a solidariedade, e creo que nese sentido estamos en débeda con eles e con toda a xente anónima que nos deu refuxio ou refuxio nas visitas.

Por que mencionaches antes que tiñas moitas ganas de aprender eúscaro?

Teño varios recordos. Recordo que unha vez fun a Zumaia, ao pobo da miña avoa, ás festas: Jon Maia cantaba bertsos e non o entendía. E aí entráronme as ganas, tiña a sensación de que estaba a perder algo. Non era unha necesidade, non era unha obrigación, tiña ganas, sentía sinceramente que non era eu, que necesitaba algo máis. Os meus pais non podían pagar o euskaltegi a todos os fillos –nin sequera á universidade–; entón busquei un traballo, monitor dunha ikastola, e como para iso tiña que saber euskera, pagoume a asociación de pais e nais da ikastola. Estiven tres anos, o suficiente para desenvolverme, aínda que é un proceso de aprendizaxe continua, claro. 25 anos máis tarde, o ano pasado saquei o nivel C1, porque como as cousas están así, tes que demostrar que sabes eúscaro cun papel, e entón saqueino. Sorprendeume moito a actitude da xente: ía ao euskaltegi en busca de títulos. Fai 25 anos iamos porque queriamos aprender euskera, quizá cando chegabas ao último nivel ofrecíanche prepararche para a EGA, pero iso á vez, e agora a xente búscao. Podo entender, en certa medida, pero deille un ton de academia de idiomas, e noutros tempos non era iso.

Escoitei unha nova expresión: a xente fala en eúscaro aos nenos, aos cans… e aos bares.

Pásame en Rekalde: entran dous amigos, en castelán, os dous fanme en eúscaro, non só pedir café, senón preguntar polo meu fillo, por exemplo, cando me afasto, volven á cafetera, e cando eu veño cos cafés vólvenme a falar en eúscaro. Entón ás veces xogo a ver si danse conta de que é un ridículo. No noso pobo, iso é a traxedia, hai moitos euskaldunes, pero parece que non podemos dar ese salto contra os costumes, a utilizalas desde o coñecemento. Fixémolo nós, en casa e na cuadrilla. É posible.

Hai dezaseis anos que abriches o bar Rekalde. Que plans tiñas?

Para empezar, debo dicir que traballei durante catro anos no bar Marruma, onde aprendín o meu oficio. Estou moi agradecido. Precisamente grazas a unha muller que traballaba en Marruma decateime de que os que tiñan Rekalde querían deixalo, e parecíame que tiña un encanto especial, así que me animei.

Tiña claro que non ía facer un bar normal, só un posto de venda de víveres e bebidas, pero tampouco un bar do pobo. O único que podo dicir é que todas as miñas previsións foron superadas con fartura, e que tivo unha evolución que igual foi acompañada da miña evolución persoal. Crecemos, aprendemos, adquirimos experiencia, e diría que unha das nosas maiores virtudes é que é un lugar aberto, onde a xente sente cómoda. En Rekalde todas as persoas son benvidas, sobran actitudes, actitudes machistas, homófobas e xenófobas. É responsabilidade dos que traballamos alí coidar o espazo, por iso temos cociñeiros incribles, un bo café e un trato doce, pero vostedes éncheno de contido, e eu estou orgulloso de que na sociedade individualista e consumista de hoxe hai xente que soña con outro mundo e traballa para conseguilo. Cando collín o Rekalde quixen facer algo así, pero antes que ir buscalo deixeille entrar.

Pecharedes as portas o ano que vén?

Estamos nun momento moi crítico co modelo de cidade. No noso ámbito, estamos a recoller os danos que no seu día fixeron os grandes centros comerciais ás pequenas tendas: os denominados grupos de investimento no exterior e no País Vasco que agora veñen están a comprar bares, talvez un grupo dese tipo ten sete bares. Nese contexto no que a alma da cidade e do barrio está a morrerse, Rekalde é un espazo respiratorio do que estamos orgullosos e moi contentos, pero, ao parecer, para o triplo que manda desde hai tempo no Concello (PNV, PSE e PP), sobran espazos como Rekalde. Non sei si son conscientes do tamaño da ira da xente, da indignación da xente de distintos ámbitos e procedencias.

A que outras áreas afecto este modelo de cidade?

Vivir en San Sebastián é difícil: a xente non pode quedar no seu barrio, parece que temos que ir á periferia e deixar sitio aos turistas e ricos que veñen de fóra. Estou moi preocupado. Temos que acender as alarmas vermellas. Antes había un rumor, pero agora é evidente que están a suceder cousas, e aínda peor é o que non está á vista. O modus operandi dos poderosos é, co permiso do Concello, facer as cousas ás agachadas: venden edificios e logo cambian de uso, de vivenda a uso terciario. Non veremos inmediatamente as estadas nin os guindastres, pero iso xa existe e farano dentro de dous anos ou cando o consideren oportuno. Temos que loitar antes de que sexa demasiado tarde; mira o proxecto de Metro, a estación do TAV… Que vai ser Donostia, un Montecarlo?

Está a organizarse.

Hai unha comunidade de barrio potente, que está niso, e como veciña da Zona vella, creo que quen temos conciencia no barrio estamos a traballar coa asociación veciñal e con outros axentes. O que máis me sorprende e me angustia é que parece que isto é algo de mozas ou de okupas, pero non é así: é un problema de todos, aféctanos a todos. Non é que eu queira quedarme na Zona vella, senón que non pode arrebatarnos a nosa personalidade.