Ao día seguinte do bombardeo, o xeneral fascista dos sublevados, Francisco Franco, ordenou aos medios da súa propaganda que negasen que a venerada vila dos vascos fose destruída por eles mesmos, ao contrario, que a partir dese momento foi queimada polos vermellos e separatistas que serían a versión oficial, “con lume e gasolina”.

A mentira que durou máis de 40 anos, aquel relato contra a verdade que se difundiu de forma deliberada e consciente, hoxe en día preséntallenos edulcorada a través dunha historiografía que resta algunha importancia ao sucedido. O historiador Xabier Irujo leva anos investigando o bombardeo de Gernika e recentemente publicou o libro A Verdade Alternativa (Txertoa, 2017), no que enumera 30 mentiras derivadas desta gran falsidade.

Herbert Southworth en 1977 Guernica! O Guernica! A pesar de que transcorreron 40 anos máis desde que escribiu a obra pioneira –o escritor estadounidense puxo patas para arriba os mitos franquistas sobre a destrución da cidade–, Irujo viu a necesidade de seguir na mesma liña, fronte á negación do bombardeo: “A mentira non existe en si mesma –sinala no preámbulo– se a verdade non se deformara, e por iso mesmo, si non existise o que chamamos ‘o feito real e verificable’, non existiría engano nin ficción. Desde este punto de vista, a mentira non é máis que o espello da verdade. Pero un espello aberrante”.

No libro o autor desmonta algunhas das afirmacións que chegaron até o fondo a través do tempo. Por exemplo, que Gernika era un importante nó de transportes –a pesar de que os gudaris que se retiraban da fronte non pasaron por alí, senón por Zornotza–; ou que a ponte de Errenteria que estaba nos arredores da cidade era o que os avións pretendían destruír, pero que se equivocaron pola néboa e o fume… O bombardeo nunca foi un obxectivo militar estratéxico, senón a cidadanía e a destrución intencionada de Gernika –só os fragmentos da fábrica de armas baséanse no inimigo–.

Dolorosa danza dos mortos

Unha das principais discusións centrouse no número de vítimas e persoas mortas, xa que o que máis importa é o dano que esas bombas causan nas persoas. Tres días despois do bombardeo, Gernika quedou en mans dos fascistas e, pouco tempo despois, unha comisión presidida polo enxeñeiro Estanislao Herrán abriu un informe Herrán á conveniencia do aparello franquista, unha fonte que os negadores da masacre utilizarían en numerosas ocasións, segundo o cal ese día apenas morreron cen persoas en Gernika.

Pola contra, segundo Irujo, os mortos poderían chegar aos 2.000, sobre todo baseándose en testemuños de testemuñas e de xornalistas internacionais que faleceron. “Desapareceron familias enteiras –escribiu posteriormente o coñecido correspondente George Steel-, os cadáveres aparecían golpeados e magullados”. O Goberno de Euskadi rexistrou 1.646 mortos, pero os corpos das vítimas quedaron enterrados durante moito tempo entre edificios e refuxios derrubados, e como os restos das casas destruídas non foron retirados na súa totalidade até 1941 –os restos humanos que achaban escondíanse sen moitos milagres–, Irujo concluíu esta última cifra. Outros investigadores estiman que podería chegar aos 300.

Pero para facer xustiza con esas vítimas, é necesario saber o número exacto posible, non só no caso de Gernika, senón tamén no caso da represión franquista de onte. En Navarra, por exemplo, a historia oral foi fundamental para pór números aos fusilados. O profesor de historia Emilio Majuelo, que recentemente compareceu no Parlamento de Navarra para falar dos pisotones “silenciados” neste territorio, dixo ao diario O Diario.é: “A principios dos anos 80 si houbo unha loita na prensa sobre o número de mortos. Agora esta cuestión dos números, non da interpretación, pero si dos números, está terminada. As interpretacións son libres, pero os números non”.

Por iso é tan amargo ese baile que aínda queda do bombardeo de Gernika. E é que os obstáculos que algúns deles pon aos pasos que se pretenden dar para investigar o sucedido naquel día de 1937, cheiran a queimado da mentira que Franco lles prometeu. O portavoz do PNV, Jokin Bildarratz, non ocultou a súa dor e lembrou que aínda non sabemos cantas persoas morreron: “Só iso xustifica plenamente a celebración do congreso”.

É unha constante tendencia a subestimar ou blanquear o crime, igual que cando un “experto” en arte di que cando Picasso pintou Guernica importoulle un pepino o que ocorreu na vila biscaíña e que non é máis que unha autobiografía súa, ou cando Cidadáns confunde a masacre de fai 81 anos co atentado de ETA para impedir que a obra fose trasladada a Euskal Herria, nas últimas votacións no Congreso de España.

Gorka Bereziartua escribiu no número anterior deste Semanario a verdade sobre o que convén á guerra, aprendemos con Siria: “A mentira hai tempo que deixou de ser un problema, porque as decisións políticas non se toman en base ao que pasou, senón sobre o que convén que suceda”. Como afrontaremos os fermosos e rápidos mísiles de hoxe si aínda non tomamos medidas para as bombas de entón?