No marco do proceso de debate aberto polo Goberno Vasco para a modificación da Lei de Educación da CAV, o pasado mes de xaneiro, Euskal Herrian Euskaraz e Aztiker Soziolinguistika Ikergunea presentaron o traballo de investigación sobre o ámbito educativo e a euskaldunización na CAV (1983-2016). No traballo analizouse o camiño existente desde a entrada en vigor da Lei de Normalización do Uso do Eúscaro de 1982 e o posterior Decreto 138/1983. Pasaron 35 anos desde que se implantase o sistema de modelos educativos na CAV, e os autores deste estudo quixeron, entre outras cousas, valorar os resultados. En canto á principal conclusión, dixeron sen dar voltas: o sistema de modelos de ensino fracasou.

Fracaso

“Nos 33 anos de vixencia dos modelos educativos na CAV [datos en mans de 2016], 206.263 persoas nadas entre 1978-2001 finalizaron o ensino obrigatorio sen alcanzar o nivel suficiente de eúscaro. (…) Precisamente, o 50,43% da poboación de 409.031 comezou a etapa obrigatoria de educación sen coñecer ou sen coñecer suficientemente o eúscaro”. Por tanto, son moitos os que non saben eúscaro. En cambio, todos saben castelán, ler, escribir e falar.

As conclusións son obvias. En primeiro lugar, os que non aprenderon euskera víronse afectados polo seu traballo no modelo A ou B, sabendo que estes modelos non son capaces de euskaldunizar aos alumnos: “Vulnerouse o dereito a coñecer o eúscaro, sen cumprir o que a propia lei de educación establece”. De feito, segundo a Lei de 1982, todos os alumnos deberían dominar o eúscaro e o castelán antes de terminar a educación obrigatoria, tal e como se recolle no artigo 17 da citada lei: “O Goberno adoptará todas as medidas encamiñadas a garantir ao alumnado o dominio efectivo das dúas linguas oficiais ao finalizar o período de ensino obrigatorio, en igualdade de condicións, e asegurará o clima vasco, facendo do eúscaro un instrumento habitual nas actividades internas e externas e nas actuacións e documentos administrativos.”

Os autores do estudo denunciaron que o Goberno Vasco ha prevaricado durante 35 anos e que o ensino en eúscaro avanzou grazas á iniciativa popular e á opción das familias. “Analizando as políticas do Goberno Vasco, non houbo vontade política sincera para euskaldunizar a todo o alumnado. Outros intereses políticos han superado o dereito destes cidadáns a coñecer o eúscaro”.

Con todo, a pesar da denuncia de prevaricación, existen outras consecuencias graves: “Os modelos de ensino alimentaron durante décadas a segregación escolar”, aínda que unha das principais funcións da educación é evitar a segregación de todo tipo e ofrecer igualdade de oportunidades a toda a cidadanía e, neste caso, a todo o alumnado. “A crueza dos datos e a experiencia diaria demóstrannos que o sistema de modelos de ensino alimenta a segregación. (…) A distribución por modelos foi durante décadas un instrumento para crear discriminación”. Discriminación múltiple, segundo os autores do estudo: o feito de que ao finalizar o ensino obrigatorio o alumnado teña un coñecemento diferente da lingua provoca, por unha banda, unha diferenza e, por outro, unha discriminación entre as clases e os centros segundo modelos. E como se sabe desde o ceo, en moitas zonas os fillos dos inmigrantes son o maior número de matriculacións do modelo A. É dicir, non hai unha distribución equilibrada entre clases ou centros. Tampouco é un fin.

Modelos de ensino conxelación

Antes de agora, os modelos educativos puxéronse en dúbida. Non garanten o ensino do eúscaro. Aitor Idigoras, membro do sindicato Steilas reflexiona: “Os modelos lingüísticos han respondido á demanda do PNV e doutros axentes políticos e sociais que están no centro do problema: o dereito das familias a elixir o modelo educativo e o modelo lingüístico para os seus fillos e fillas”. Idigoras definiuno como un paradigma neoliberal: “A Administración ten a obrigación de garantir a igualdade de oportunidades, pero, por encima diso, recoñece á familia o dereito a elixir a educación e a lingua que queira. Esta é a razón de fondo para non cambiar os modelos lingüísticos”. É dicir, á familia que así o desexe, hai que garantir o dereito a elixir o modelo A. “E é curioso, no modelo A agrúpanse os fillos das familias de menor nivel, pero tamén os de maior rango”. Por suposto, os dous son modelos A, pero non comparten máis que esa letra A. “O modelo A dos máis altos é flexible, por exemplo, que facilita a incorporación do inglés”. Un exemplo de lingua estranxeira na reflexión de Idigoras e unha forte introdución da lingua estranxeira no estudo de Euskal Herria e Aztiker. “Neste momento, moitos nenos, nenas e adolescentes pasan máis horas en contacto coa lingua inglesa que co eúscaro. Tendo en conta as actividades extraescolares, o consumo cultural, as academias, etc. [viaxes ao estranxeiro para mellorar o inglés], moitos cidadáns pasan moitas horas á semana mergullados no inglés”. Unha e outra vez, o eúscaro -é dicir, os euskaldunes- perde, xa que o eúscaro non é máis que a lingua dunhas materias concretas.

En profundidade

Idigoras considera que o debate sobre os modelos simplifícase. “Non se aborda a razón de fondo. A familia ten dereito a elixir o centro, pero para exercer ese dereito o modelo lingüístico é un elemento imprescindible. A Administración debería garantir un modelo común para todos os nenos, mínimo que deberían recoller o currículo e as normativas, que debería estar centralizado”.

Idigoras considerou que o outro problema radica na autonomía do centro, que, en nome desa autonomía, está desregulando o sistema educativo. “A partir desta paradigma neoliberal, é dicir, o dereito das familias a elixir o centro, preténdese desregularizar o sistema. En lugar de preocupar cada vez máis á Administración pola educación, estamos a volvernos cada vez menos preocupados. Iso é o discurso, e o que estamos a ver: Despreocupando á Administración, enchendo de responsabilidade aos centros”. En representación da autonomía en todo caso. E en nome desa autonomía, entre outras cousas, “autorizando a cada centro a que elixa o modelo lingüístico que queira”. E, nese sentido, que o director do centro público teña a competencia de contratar persoal do mesmo...

Desta desregulación derívase, por exemplo, a presenza do inglés no proxecto do centro en cuestión. Idigoras advertiunos: “Ten un decreto aprobado hai dous meses! O centro de modelo D pode utilizar o inglés en todas as materias que desexe, como eixo lingüístico. Por tanto, cambiaron os modelos. Modificáronse os modelos lingüísticos para que algúns centros poidan implantar o inglés como queiran. E hai institutos que inventaron o modelo H”. En parte, o membro de Steilas deu a alarma: “O eúscaro perdeu horas en moitos lugares. Está a cancelarse en moitos centros e aulas”.

Segregación

Os modelos de ensino non son máis que a punta do iceberg, seguindo a reflexión de Idigoras. O problema é a matriculación. “En canto á responsabilidade ante a Administración, queren pór nos mesmos parámetros a rede pública e a privada. Os partidos políticos de dereitas e moitos movementos que se chaman progresistas reivindicárono, de maneira rechamante, en Euskal Herria. Steilas faise incomprensible. O problema, en cambio, é a campaña de matriculación, que non quere abordar o Goberno Vasco”.

Idigoras utiliza a palabra estafa e sobre a matriculación para acceder ao sistema educativo para definir o comportamento da Administración. “Para matricular ao neno ou á nena no centro, tanto na rede pública como na privada, a normativa é única, pero a pesar de ser única, a Administración adoita sacar dúas ordes, creando desequilibrios”. E quizá eternizándolo. “Na rede privada, as aulas de 0-2 anos non están concertadas, están subvencionadas, non teñen por que ser gratuítas. Con todo, cando o neno se matricula nunha destas aulas, o centro garántelle un itinerario educativo completo. A Administración facilitouno. O que non é posible na rede pública: o que se matricule nun consorcio de escolas infantís, cando o neno cumpra dous anos, debe participar no procedemento habitual de matriculación, mentres que o neno que estea na rede privada, non. Isto favorece claramente a rede privada. Existen gardarías privadas, adscritas a centros coas seguintes etapas. Como os de Opus”. Non é só, a pesar do modelo de ensino, é máis que o modelo lingüístico que se utiliza no centro de que se trate. Polo menos niso está Idigoras, membro do sindicato Steilas. “É unha cuestión poliédrica, está ben dicir que hai que superar a incidencia dos modelos, pero hai algo máis que iso. A segregación, por exemplo. Creo que moitos axentes fan unha lectura moi simple. Os intereses son varios”.

Solución nas raíces

A proposta de moitos axentes foi pór como solución un modelo de ensino único, común, aínda que isto vaia en contra dunha convicción profundamente arraigada entre nós, que é o dereito a elixir o modelo. Un modelo de ensino único? “En Euskadi, os datos dinnos que temos unha división social en base aos modelos lingüísticos e á Organización para a Avaliación e Investigación do Sistema Irakas ISEI: Aos centros privados do modelo A acoden os fillos e fillas de familias de nivel social alto. Ás ikastolas da Federación de Ikastolas, modelo D, de familias con nivel social medio ou superior. Temos datos obxectivos, froito da investigación. Por baixo desta media aparecen os centros da rede pública, independentemente dos modelos lingüísticos”. Neste sentido, a sociedade está dividida e, o fin do fin, é a segregación: “E o 95% dos centros que están segregados están na rede pública. É máis, os centros educativos máis estigmatizados e marxinados, na maioría dos casos, están acompañados por un centro elitista concertado. Non se trata, por tanto, dunha cuestión urbanística. Nin o urbanismo nin os modelos lingüísticos determinan onde van matricular aos pais e nais”. Temos que saber se a Lei de Educación que se está traballando nestes días vai cambiar a cousa…

Lei de Educación e contornas

En primeiro lugar, o borrador de lei propón que os indicadores de logro do eúscaro dependan da contorna sociolingüística. Idigoras non ve con bos ollos a idea: “A contorna sociolingüística condiciona, por suposto, o nivel de eúscaro do alumno. No entanto, é igualmente coñecido que en contornas socioeconómicas marxinados, o grao de consecución das matemáticas tamén é menor. Ninguén pensa, con todo, en adecuar o nivel de logro das matemáticas por parte da Administración á contorna socioeconómica. Sería unha barbaridade tremenda”. Adaptar o nivel de logro do eúscaro na contorna non é o camiño. “A educación debe garantir a compensación das desigualdades de orixe, tamén no referente á lingua”. E, para compensar estas diferenzas, por exemplo, pór máis medios e medidas como duplicacións de habitacións periódicas. “Nesta fase de negociación colectiva e de confrontación –levamos cinco días de folga e prevemos máis–, Steilas puxo o tema encima da mesa en máis dunha ocasión: ofrecer máis recursos aos centros que máis o necesitan para axudar na elaboración das linguas. “As escolas públicas de Gipuzkoa e as de Álava teñen necesidades diferentes e necesitan recursos diferentes. Hai que manter o nivel de logro do eúscaro e pór a disposición dos centros os recursos necesarios para chegar a ese nivel”. Sexan cales sexan as contornas.