O título da exposición de Tabakalera vén dun erro na interpretación dunha canción de David Bowie. Cantabas “I never said umbrella” ata que te dás conta de que a canción dicía algo máis. Cal é o vínculo entre o entendemento vexetativo e a exposición?

A relación ten que ver coa natureza da linguaxe. A linguaxe é un proceso moi complexo, non é correcto, non é claro. É dicir, un indicador non ten un significado concreto e único, é moito máis flexible. O proceso que se produce é transversal. O emisor pode ter un propósito, pero non pode predicir o que vai suceder –o que o receptor entenda–, porque o que ocorre a miúdo é puntual.

A linguaxe está na base de moitos dos teus traballos, e a miúdo mencionas a materialidad da linguaxe.

Gústame a idea de materialidad. E paréceme que é moi importante. Moitas veces esquecemos a materialidad das cousas. E esa materialidad é realmente reveladora. A que me refiro cando digo materialidad? Por exemplo, estas palabras que estou a dicir agora están relacionadas co meu ton de voz, e o meu ton de voz ofrece moita información que non ten nada que ver directamente co que estou a dicir. Esta conexión é indirecta. Dalgunha maneira sería o que queda “fóra de campo” nunha imaxe. Todo o que di a imaxe, aínda que non se vexa. Por tanto, o ton da miña voz, se teño un catarro ou non, si son muller ou non… todo iso depende do meu ton, de maneira implícita. E iso é parte da materialidad da linguaxe.

Pode ser outra parte, esta man que teño diante, a que estou a mover, a que ten os cinco dedos abertos, paralela á terra, debuxando case unha liña horizontal. Pero case. Esta forma tamén é indicativa. E vostede, que está presente, comprende todo isto na natureza do que sucede e na materialidad do que sucede. Interésame traballar con todos estes elementos para visibilizar a complexidade do que ocorre no proceso de comunicación e comprensión.

Tamén fai fincapé no papel da discriminación neste proceso de comprensión.

Si, é moi importante. E é moi claro, por exemplo, no caso do son. Neste lugar onde estamos a falar, por exemplo, non hai moito son á parte da miña voz, pero para que a comprensión entre nós sexa posible estamos a discriminar todos os ruídos da contorna: os sons da xente que está na cafetaría, o parpadeo da cámara de fotos... evitamos escoitar todo isto, discriminámolo, discriminámolo para entender parte do que está a pasar, para quedarnos co que nos interesa do que está a suceder. A comprensión é un proceso de discriminación permanente. O mesmo ocorre coa mirada. No proceso de comprensión mutua ocorre o mesmo con todos os sentidos.

Volvendo á exposición que se pode visitar en Tabakalera, recolle obras das dúas últimas décadas, desde 1995 até os novos traballos que se presentaron por primeira vez. Podemos dicir que ofrece unha visión completa da súa traxectoria?

Bo, a exposición tamén é o resultado dunha discriminación. Non o colle todo, non sería posible porque levo moitos anos traballando. Unha selección subxectiva é a realizada entre Beatriz Herráez, comisaria da exposición, e eu. Construímos ao redor dos dous últimos traballos, Ujjay e As estatuas, que constitúen a columna principal. O resto dos traballos seleccionados foron seleccionados por ter algún tipo de relación con ambos. Para que a frase tivese un sentido. Poderiamos elixir outras pezas e entón tería outro sentido.

A exposición inclúe instalacións de vídeo e son, así como varias performances e transcricións da acción, levadas ao papel. Todos ou a maioría dos traballos parten dunha acción, pero logo lévalos a diferentes formatos. Como queda este proceso de “transformación”?

O acontecemento sempre está no punto de partida. Primeiro hai un suceso indicador, ou o que eu considero un indicador, e que ten unha forma determinada. Despois, pode adoptar diferentes formas para que ese acontecemento se comunique, é dicir, convértase nun idioma. Unha transcrición informa dunha acción verbal. Para min é importante que o que pasa ao papel teña que ver con algo que realmente sucedeu, cunha acción determinada. Non sei con certeza por que, pero é importante.

O incumprimento das normas, as normas sociais ou as normas de conduta están moi presentes nos seus traballos. Esta violación é moi notoria en Espazos públicos e privados como a sección coñecida ou Subindo edificios, pero tamén no proxecto As estatuas que acaba de presentar. Nesta última atópasche en varios museos falando con esculturas.

Aquí, unha vez máis, a clave é a natureza da lingua, o punto de partida. Tes unha regra que é fundamental para que as cousas sucedan e existan e que permite que as cousas teñan sentido. A partir de aí, calquera cousa, se colles calquera signo e móvela un pouco, estás desestructurando esa regra, e nesa desestruturación prodúcese unha violación da norma. Esta violación pode ter formas variadas.

Por exemplo, o ouriñar é un tabú, e nese sentido, a violación é evidente. Pero é máis grave ou máis leve esa violación que cortar unha palabra nunha frase? Á fin e ao cabo, é o mesmo: tratar de desequilibrar unha norma para visibilizarla e poder comprender a súa natureza. Estas normas a miúdo son sociais, históricas, están situadas culturalmente… e iso ten un sentido; moitas veces, un sentido político.

Que peso ten ser muller nesas infraccións?

Eu, como ser, fun educado nunha ideoloxía, no feminismo. O feminismo alimentoume e permitiume comprender o mundo desde un lugar concreto. Todo iso está insiro de forma profunda no meu traballo, en todo o traballo, en todos os traballos, de forma implícita, sexa “fóra de campo” ou “dentro de campo”.

Que proxectos tes agora entre mans?

Nesta exposición hai dous novos proxectos que acaban de tomar forma: Ujjay e As estatuas. Estou a traballar con eles agora, buscando outras formas.

Traballei con Ujjay durante moitos anos, sen parar. Na miña opinión, esta foi a primeira vez que se deu unha boa imaxe. Ujjay é unha respiración de ioga chamada “respiración oceánica”. É unha respiración figurativa, porque cando a escoitas parece que estás a escoitar o mar. Hai unha figuración que en si mesmo non correspóndese coa materialidad da respiración. Ao mesmo tempo, tamén ten que ver co xogo “un, dous, tres, o paxaro fixo merda”. Dalgunha maneira, tamén mostra como funciona unha cámara: a cámara grava imaxe e son, se ti pos a cámara en marcha e tapas o visor, segue gravando o son e entón convértese nunha especie de xogo. Con todo, os intentos realizados até agora foron un rotundo fracaso, un tras outro.

As estatuas está ao principio. Sei que hai algo que me interesa profundamente. É curioso, os principios adoitan ser algo fresco, vivo, directo, que está ben. Poida que non estean completamente desenvolvidos, logo gañan en complexidade, pero esa característica inicial pérdese.

Nos últimos anos, ademais de traballar na creación, tamén traballou no traballo pedagóxico. Que importancia ten este ámbito?

É moi importante. Eu traballei moito desde a pedagoxía e formeime en parte en espazos pedagóxicos: na universidade, en Arteleku, tamén fixen Whitney Programme en Nova York… Agora, con todo, a pedagoxía queda con todo. Estamos nunha formación continua, informándonos constantemente, coma se nunca puidésemos chegar a ser adultos. É un tema complexo, politicamente complexo. Ten que ver co coñecemento inmaterial, coa precariedade das persoas que nos movemos neste campo. E, ao mesmo tempo, tamén ten un gran peso afectivo para nós, os que nos movemos neste campo. E as institucións aprovéitanse diso, e nós tamén sacamos proveito diso. É complexo porque é moi fácil aplicar unha plusvalía á pedagoxía, pero tamén eliminala. Preocúpame a plusvalía pedagóxica.