“Deixei de ser tertulianos, porque é moi difícil estar aí sendo muller, e máis aínda se queres facer lectura feminista” son palabras da xornalista Zuriñe Rodríguez. Despois de varios anos de conversacións tanto en televisión como en radio, decidiu deixar de lado a súa actividade. Os datos indican que a presenza nos debates de EITB non é fácil nin habitual: Segundo datos do grupo de investigación Visibilidade das Mulleres da UPV/EHU nos medios de comunicación, nos faladoiros de radio, por exemplo, a presenza das mulleres non chega a un terzo e son habituais as conversacións sen mulleres. A participación das mulleres na televisión foi do 35,5% en novembro de 2017 e co novo ano os datos non cambiaron moito. A sesión dO Programa de Klaudio, por exemplo, está moi lonxe da paridade: a participación das mulleres é do 26,81%, e normalmente realízanse mesas redondas compostas por unha muller e cinco homes. Rodríguez baseou unha das súas vivencias na sensación dunha cota buxán, na sensación de ser obxecto de mulleres para mostrar unha suposta igualdade.

Non é a única causa da invisibilidad das mulleres: “As mulleres non estamos nos faladoiros de EITB e ademais considérase normal”, afirma Arantza Gutiérrez, profesora e investigadora da UPV/EHU. Tres profesores da UPV/EHU analizaron a forma na que levan a cabo as condutas que o sistema patriarcal no que vivimos asigna á muller. Iratxe Fresneda, Itxaso Fernández e Arantza Gutiérrez tomaron como mostra os faladoiros políticos. Gutiérrez ten claro o motivo de pór o foco nos debates das mesas redondas: “Hoxe en día temos moita información e a xente non le os xornais. Os faladoiros deciden de que temos que falar”. Con todo, nesas discusións déronse conta de que a ausencia de mulleres era unha tendencia habitual e puxéronse en garda. “Hai moitos faladoiros, pero as mulleres non teñen palabras. Non estamos nos medios de comunicación e iso significa que non estamos visibles”. Conclúen que por encima de todo sobresae a perspectiva androcentrista. En calquera caso, insistiu en que cada parte deste puzzle ten unha parte de responsabilidade e que xa é hora de que cada un teña claro que responsabilidade ten.

Responsabilidade individual

A primeira das investigacións comezou en novembro de 2016 e foi no mesmo mes de 2017 cando se deu por concluída. Durante este tempo revisáronse todos os programas de faladoiro de radio e televisión da grella que EITB ofrecía no Parlamento Vasco. Segundo os últimos datos da súa web, EITB non cambiou a súa tendencia. Segundo o estudo, os requisitos establecidos na Lei 4/2005 para a Igualdade de Mulleres e Homes só foron cumpridos por dúas sesións nos primeiros 31 días do ano. A participación feminina no programa ahoz aho de ETB1 foi do 47,22% e no En Jake de ETB2 do 40,68%.

Pilar Kaltzada (Donostia-San Sebastián, 1970) leva tempo colaborando “bastante” en radio e televisión. En xeral, subliñou que as sesións nas que estivo mostrou "certa preocupación" pola súa evolución. É dicir, que se traballou nestes grupos para que a palabra das mulleres e os homes déase ao mesmo nivel. “A pesar de que nalgúns casos sexa máis claro, en xeral percibín unha preocupación. Tamén hai quen se situaron a favor da incorporación de máis mulleres, que transcenden a liña da igualdade e seguen por encima de ela”. Di que nos últimos anos conseguiuse interiorizar a preocupación, pero que o feito de quedar ancorado no mesmo serve de pouco e hai que dar un paso adiante. “Hai preocupación na cabeza, pero cando non se consegue parece que non pasa nada, non hai criterios básicos e está ben visto quedar nun mero intento”.

Amaia Cayero (Gatika, 1984), presentadora de Ahoz Aho, únese ao cambio de actitude que di Kaltzada ao redor deste tema. Pola contra, di que na súa sesión parten dun interese común e que o resultado final é algo que lles salgue “en por si”. “Tentamos garantir a igualdade desde o primeiro minuto até o último”. Segundo Cayero, máis que un exercicio de face ao exterior, o reto da igualdade concíbeno como un traballo interno. Con todo, recoñeceu que se trata dun "esforzo", xa que hai que rexeitar a invitación a catro homes por cada muller que dea a súa asentimiento. A planificación semanal está ao seu cargo, e asegura que ten unha "responsabilidade total" á hora de elixir aos seus tertulianos. “Non é só o número de mulleres que están na mesa, tamén é importante saber cal é o tema do día e no noso programa tanto os homes como as mulleres abordan o tema da mesma maneira”, sinalou Cayero.

Dani Álvarez (Bilbao, 1977) é presentador e director do programa Boulevard de Radio Euskadi, consciente de que falar dalgúns temas "non ten sentido" se non hai mulleres. Segundo o estudo da UPV/EHU, a presenza de mulleres non chega a un terzo nos espazos radiofónicos de Faktoria, Boulevard e ganbara. Na sesión de Álvarez a participación das mulleres na consulta é do 21,9%, segundo datos de febreiro. Consciente de que hai un “gran problema”, Álvarez mencionou moitos factores: a necesidade de seguir determinados criterios, que os portavoces que mandan os partidos políticos son homes e que o terreo de xogo é moi limitado. “Chamamos a varias mulleres como expertas e recibimos o non. Saben que son referentes, pero non queren falar. Aí pouco podo facer”.

Sombra do non

Que hai detrás do non? A quen se lle pon a carga do non? Dani Álvarez leva nove anos na radio e notou dúas tendencias principais: unha, polo horario –a sesión do Boulevard adoita ser pola mañá -, di que as mulleres están “condicionadas”, porque teñen que levar aos nenos á escola, entre outras cousas. A outra é que as mulleres non están dispostas a falar de calquera tema. “Se hai temas específicos dinche que si, pero para unha conversación xeral, non”. Neste sentido, Kaltzada sinalou que a tendencia habitual é que o peso se reduza nas mulleres. “Porque non estamos e porque estamos”. Di que é habitual que unha muller cando fala dun mesmo senta coma se estivese a representar a todas as mulleres. Tamén inflúe directamente a conciliación, non hai máis que mirar a quen se encarga das tarefas de coidado e da familia. Por último, Kaltzada subliñou que as discusións se centran máis no código de confrontación que no de diálogo: “O código de confrontación é moi masculino. É unha loita de poder e tradicionalmente os homes están educados para a loita. Entón, é normal que a muller senta incómoda; eu mesmo síntome así”.

A investigación apunta á mesma liña e Gutiérrez únese ao factor da educación. “As redes entre mulleres son horizontais e educáronnos para expresar a inseguridade. É dicir, normalmente respéctanse as quendas de palabra entre nós, pero cando entras no mundo dos homes dásche conta de que non podes facer o mesmo con eles, porque te fas invisible”. Zuriñe Rodríguez sabe algo diso e di que hai que aproveitar as gretas para tomar a palabra: “A min paréceme un campo hostil. Normalmente hai dous ou unha muller discutindo e é moi difícil quitarlles a palabra aos homes. Sinto máis cómodo nos espazos nos que participan máis mulleres. Sobre todo en televisión, buscan o espectáculo, non a túa achega”.

Formatos para homes e homes

Os formatos de debate tradicionais son a televisión e os faladoiros de radio actuais. O presentador proponlles un tema e os colaboradores dan a súa opinión, un tras outro. Ultimamente multiplicáronse, pero a participación das mulleres non seguiu o mesmo camiño: No tres primeiros meses da tempada 2017/2018 –setembro, outubro, novembro– pasaron un total de 166 persoas polos sete programas de faladoiro, das que 59 foron mulleres (35,5%). Nalgúns casos a mesma muller participou no faladoiro. Álvarez non cre que as conversacións actuais cumpran a súa función. Por unha banda, porque se tratan moitos temas e, por outro, sobre todo na televisión, porque os debates se volveron “incontrolables”. Priorizouse o espectáculo sobre o contido e opinou que un medio de comunicación público debería traballar “outros valores”. “Se hai rifa, parece que é máis vivo pero teriamos que priorizar outros factores como espectadores”.

As sesións en eúscaro contan cos mellores datos en materia de igualdade. A procura do por que requiriría unha nova investigación, pero Kaltzada e Cayero uníronse ao ritmo dos debates de Ahoz Aho: os colaboradores que acoden teñen unha conciencia sobre a visibilidade das mulleres e, en xeral, sobre o respecto mutuo. En calquera caso, crese que o formato do programa e a participación das mulleres no mesmo están moi vinculados. “Pode ser porque somos máis sensibles ao tema, pero tamén é un bo indicador”, explica Kaltzada.

Segundo Rodríguez, o formato dos faladoiros en televisión é “patriarcal” e só hai que mirar aos temas para darse conta diso. “Como muller feminista, preguntaranme sobre temas teoricamente femininos: traballos de coidado, conciliación, valoración do 8 de marzo… Pero sobre temas ‘importantes’ os homes falan: o concerto económico, a política, o paro… Iso tamén é violencia e nos debates non fai máis que reforzar a sensación de que somos unha cota”. Os investigadores destacaron que a formación é fundamental para dar a volta á situación e que nese camiño EITB debería realizar un traballo interno profundo. “Como medio público, EITB debe velar polo tratamento dos seus contidos. Dar aos traballadores coñecementos sobre a linguaxe non sexista, por exemplo, hoxe en día debería ser básico”, sinalou Arantza Gutiérrez.

Rodríguez tamén cre que no medio público vasco é necesario un protocolo, porque o que hai é para os traballadores e os colaboradores "están desprotexidos", engadiu. “Eu moitas veces sentinme un obxecto e iso é violencia machista. Como non hai medidas que nos protexan, non se denuncia, pero estou convencido de que pasaron a moitos”. Non é o único caso: Pilar Kaltzada tamén sufriu as consecuencias. A modo de exemplo, relatou que unha vez saíu dun faladoiro e dirixiuse directamente ao masaxista para liberar a tensión que levaba nos músculos. As mulleres interlocutoras sofren danos psicolóxicos e físicos. Trátase dunha das hipóteses da investigación, e os testemuños corroboran a hipótese que se baralla.

A vontade de dar un cambio integral nos faladoiros políticos é fundamental. Neste sentido, Gutiérrez subliñou que se trata dun reflexo da situación actual da sociedade. É dicir, como noutros ámbitos, os homes teñen o bastón de mando e as mulleres están dentro dese poder. Dani Álvarez considerou que o cambio ten que ser "radical", que EITB debería revisar a formulación actual e crear novos modelos e que no día a día, cos recursos ao seu alcance, é difícil conseguir a paridade. Pola súa banda, Amaia Cayero, que se centra no día a día, insiste en que hai que insistir para conseguir mulleres que consigan tertulios. É posible que os presentadores, editores e responsables da produción teñan que saír da comodidade ou dos comportamentos habituais para estar máis preto da igualdade. Álvarez ve difícil non chamar a “os de sempre” e non caer nesa comodidade.

Zuriñe Rodríguez considera que cambiar a estrutura dos debates políticos é unha tarefa complexa. Aínda que os medios de comunicación teñen a última palabra e teñen a capacidade de decidir quen vai falar nos seus espazos, subliñou que hai outros factores que inciden directamente na decisión. Por exemplo, a actitude que deberían adoptar os medios e partidos de ideoloxía de esquerdas: “Si son medios de comunicación e partidos feministas, que fagan que as mulleres falen en lugar de homes. Iso está nas súas mans”. Álvarez, pola súa banda, puxo o acento nas mulleres e subliñou que se deberían arriscar a falar nos faladoiros de actualidade. Tamén pediu a Emakunde que colabore neste camiño para formar unha lista de mulleres que poidan ser referentes neste ámbito. A investigadora Arantza Gutiérrez tamén opina que a responsabilidade non é exclusiva das mulleres. “Os tertulianos homes deberían calar para dar voz ás mulleres e rexeitar sentar en mesas sen mulleres”.