Cando regresou de México despois de sete anos, un amigo preguntoulle: si tiña unha casa na Parte Vella de San Sebastián que quería alugar a alguén de confianza e si íalle a coller. Ao ver a casa, asentiu coa cabeza. Sabía de antemán que pertencera a unha tal Elbira Zipitria, pero non lle deu importancia. Decatouse de quen fora Zipitria e de que esta mesma casa fora usada como escola clandestina. Non puido resistir a tentación de contar unha historia ao seu paso. Traballou durante seis anos. Mentres tanto, involucrouse noutros dous proxectos: Dirixiu O sitio pasado, solicitado por ETB, en Berlín, e teno todo preparado para acoller a película Kuart Valley que ten como eixo un Western feito na localidade de Kuartango.

Que che trouxo á documentación?

Eu empecei a fichar. Estudei audiovisuais en Pamplona e dirección de cine en Madrid. Fun educado como director de ficción e logo fixen algúns traballos en México como director. Pero non dominaba as ferramentas de traballo: cámaras, post-produción… Sentín a necesidade de achegarme ao cine dunha maneira máis artesanal. Fixen un curto en Bolivia con todos eses traballos ao meu alcance, e iso cambiou algo en min. Aínda teño ganas de volver á ficción, pero antes quería ter máis relación co documental e coa realidade. Estes documentais serviron para profundar na miña relación co cine.

Os que foron os meus mestres aprenderon con Elbira Ziptria, e déronnos máis ou menos información sobre iso. Pero se se pregunta aquí ou alá, ninguén sabe quen foi.

Por todo o traballo que fixo, non é nada coñecido. Hai case sete anos que empecei a investigar e en Internet non había case nada. Hai algún libro raro que lle fixeron cando morreu e outros que falan de pedagoxía. Pero da súa vida non hai case nada. Estiven a investigar durante os dous ou tres primeiros anos, e terminei este proceso con moita saturación. Para entender o momento en que viviu e todas as cousas que fixo, tiña que escrutar moito. A lingua, a política, a educación… Traballou en mil campos. Iso levoume a coñecer a moita xente: aos seus amigos, aos seus alumnos… En gran medida, sentinme no mundo de Elbira.

Vostede subliñou que o límite entre ficción e realidade é delicado.

É un tema moi amplo. Para min sempre hai ficción, mesmo nun documental. Ao entrar no meu personaxe documental, creei unha ficción. Neste caso, Elbira Zipitria é un personaxe histórico. Con todo, os recursos que tiven para achegarme á persoa son imaxinativos: os recordos dos demais e a miña relación cunha persoa xa morta. Iso tamén se nota na forma. Non quería facer unha biografía: aínda que ao principio fixen un estudo exhaustivo, logo libereime. A procura non foi tanto histórica, senón persoal. Quería saber como era aquela muller e por que sucedera aquilo.

Ti mesmo tamén formas parte do documental. Na realización de documentais é habitual a figura do cineasta que se penetra nunha procura. Sentiuse cómodo nese papel?

Nesta película era imprescindible que eu aparecese. Hai uns anos, por vergoña ou algo así, dubidei. Pero sendo fiucego comigo mesmo, era inevitable. Cando empezamos a gravar esquecinme das incomodidades. Tiña que facelo, e basta. Gravámolo durante tres semanas na miña casa, nun grupo de cinco persoas. Esa Maider que aparece aí é un personaxe. Son eu, pero non son eu. É un personaxe cun conflito. E púxeno ao servizo da película. A voz en off tamén a puxen eu e aí sentinme máis espida.

Tamén cambiou o título no proceso: A fronteira chámase Paso agora.

Cando comezou o proxecto púxenlle o nome de IRA26-2. O seu alcume era Ira, e a dirección da casa é 26-2. Para min a casa ten moito peso e por iso púxenlle ese nome. Ademais, o primeiro guión compúñase de 26 capítulos, nos que o guión orixinal proxectábase. A medida que se van facendo novas versións, a dos 26 capítulos perde sentido, e ese número tampouco aparece na película. A frase “Muga chámase paso” foi utilizada por unha amiga de Elbira Zipitria cando falou comigo. Trátase dunha frase extraída dun poema de Pedro Mari Otaño. Apunteino porque me gustou moito, e logo, á hora de montar, vin que tiña sentido. Creo que Elbira superou moitas limitacións na súa vida, e eu tamén ao facer a película: primeiro, o propio encadre; que aparecese na película.

Mentres traballabas co documental sobre a cisterna, tamén fixeches a película Pasado un sitio Berlín. A petición de ETB achegáchesche aos tempos que o Lehendakari Agirre deu en Berlín. Foi difícil compaxinar ambos os traballos, un por encargo, outro moi persoal?

Veume moi ben acometer o encargo de ETB. Xa estaba bastante saturado de Elbira. Pasei un ano facendo O Pasado en Berlín, e cinco meses en Berlín. Creo que lle favoreceu o Paso que se chama Muga. A forma de dar á película foi moi difícil, e a esa distancia, vina máis clara.

Nas dúas películas téndese a coñecer aos personaxes históricos desde as persoas de hoxe en día.

Isto indica a miña conduta e o meu interese polo pasado. Hai que facer unha investigación histórica para entender eses contextos, pero creo que sempre hai que achegarnos ao pasado desde o presente. No caso de Elbira foi especialmente investigada desde agora, desde aquí. Traer o pasado ao presente axúdanos a entender moitas cousas de hoxe en día. Da sociedade, da nosa identidade… É imprescindible para avanzar. Por iso tento achegarme persoalmente a estes personaxes históricos. En Berlín tamén había un esforzo por imaxinar como podería ser o Lehendakari Aguirre a través das persoas de hoxe. Niso si que teñen que ver.

Cal é o idioma do teu traballo? No que respecta a Elbira Zipitria, a película pediuche que o fagas en eúscaro?

Estudei en Madrid e logo pasei sete anos en México. Traballei moito en castelán, e chámase Muga O paso foi o primeiro que fixen en eúscaro. Para min, a relación co eúscaro cambiou moito con Elbira, achegoume moito ao eúscaro. Xa o sabía antes, pero non estaba no centro da miña vida. Entrando no mundo da elbira, entendín, así como os meus corpos, que é unha elección, e que ti decides vivir así ou non.

Adóitase dicir que os documentais se fan na montaxe. Pero, con todo, a miúdo decídese si unha película avanza ou non en busca de financiamento, cando a montaxe aínda está moi lonxe. Sentes cómodo con esta forma de facer?

Hai que admitir que é así. Ás veces sentes que estás a mentir, porque cando escribes a idea sabes que aínda hai moitas decisións que tomar. Pero quen le o dossier tamén sabe que é así. Non me resulta fácil. Con todo, creo que é un exercicio bonito, porque obrígache a imaxinar a película. Tamén é verdade que me quedou moita idea no caixón, e aínda me pasará. Pero creo que tes que ter claro a fondo que crees nun proxecto e queres avanzar. Se non estás convencido, será moi difícil facer o camiño. Necesitas esa forza porque o proceso é moi difícil e longo. No caso do Paso chámase Muga, eu xa sabía, con financiamento ou non, que quería facer a película.

Errementari e en especial Handia tiveron un gran éxito. Benefíciavos isto tamén aos cineastas que traballades nun camiño moi diferente?

O éxito é, por suposto, satisfactorio. Pero normalmente as películas máis espectaculares son grandes. Hai moitos tipos de cine e o público non coñece a moita xente que está a traballar. Hai moitas cousas detrás. Conviría pór o foco tamén en traballos fóra do cine industrial, pero para iso hai que incidir en moitos aspectos. Na educación, por exemplo, o cine ten moi pouco espazo. Se nos afacemos a conectar o cine só co modelo e o entretemento de Hollywood, é difícil ver e gozar dun cine que despois ten outra función.

Facer unha película sobre unha película é o teu seguinte proxecto: Kuart Valley.

Iso tamén foi unha casualidade. Fun ao pobo de Kuartango ao azar, e alí decateime de que fixeran un western. Pensei que alí había unha película. Posteriormente, Mario Madueño, produtor dO pasado sitio de Berlín, chamoume dicíndome que un produtor de Madrid decatouse da película e que querían facer algo. Buscaban un director e díxenlles que si. Aínda estamos na fase inicial, pero o obxectivo é contar como se fixo a película Algo máis que morrer en sete anos, de forma amateur e coa axuda da cidadanía, adaptando todo o pobo para iso… O proceso de inmersión comezará a partir de marzo e entón decidiremos como contalo e representalo. Ese será o reto.