Nacido en 1960, o teu pai foi asasinado o 27 de marzo do ano seguinte.

Tiña nove meses cando mataron ao seu pai. Sempre souben que ao meu pai matárano, que o matou a policía, sen saber por que policía o matara. Pero as circunstancias eran certas. Era 1961, era a época da ditadura franquista, e como na guerra foran asasinados na nosa casa, así que eu cría que todo era un, relacionaba todas as mortes, tanto as da guerra como as do meu pai, porque en casa vivían o mesmo. Logo deime conta de que non era o mesmo.

Cando distinguiu as mortes?

O meu pai falaba tanto da guerra. No interior da familia e na zona rexistráronse varios falecidos. Na historia que contaba o seu pai, a morte do seu pai era unha sorte de suplicio. O seu avó, de feito, fora comunista e militara no batallón Gipuzkoa. Realizou toda a campaña no norte. Foi un dos poucos que logrou a vitoria final en Santoña (Santander, España), ante o equipo blaugrana. Chegou a Avilés e meteuse nun viveiro. Foi recollido polos gardacostas franceses e conducido a Bordeus. Alí, entraron no tren e dirixíronse a Cataluña. Estivo en Barcelona, coñeceu e andou coas brigadas internacionais. Con todo, foi carabinero da República. Púxose a vixiar a fronteira con Cataluña, nunha delas entre Lleida e Andorra, e na outra, en Xirona. Até o fin da guerra. Ao finalizar, dirixiuse a Francia, ás praias do Mediterráneo. Atrapárono e enviárono a Gurs.

Como foi a do teu pai?

O de Bolueta produciuse o pasado 27 de marzo na localidade biscaíña. A véspera, mentres camiña polo Zadorra, un criado, ao parecer non do todo cheo –chámase Vicente García Aguado–, ve a algúns falando e ouve falar das bombas. Refírome a si están a preparar algunha acción. Dillo á policía, pero non llo cren porque está tolo. Ao día seguinte, na zona do Zadorra, na mesma zona da véspera, Gregorio Porcel Carrillo, garda da empresa Indauto, ve a chegada dun coche. O coche detense na beiravía e salguen tres homes. Pouco despois chega outro coche, pola parte de Vitoria-Gasteiz, que se detén á beira do anterior. O chofer apéase, fai unhas palabras co tres homes de antes e a continuación o catro entran no segundo coche e diríxense cara a Vitoria-Gasteiz, abandonando o primeiro coche. O garda da empresa Indauto rexeita o caso e chama á Garda Civil. A Garda Civil decide realizar a operación, diríxese a Indauto, pero cando chegan non hai coches, xa se foron os dous, un cara a Vitoria e outro cara a Bilbao. O tenente coronel da garda civil que decidiu a operación, informa os membros das seguintes provincias e o máximo responsable da Policía de Bizkaia organiza a operación Bolueta.

Pasadas as 7:30 da tarde do 27 de marzo, chega o Peugeot do teu pai á gasolineira Aginaga de Bolueta.

Alí estaban os gardas civís. Ordenan ao coche que se deteña. Parou o coche. O pai chofer, sentado xunto a Martín Ballesteros, seguía a Larizgoitia. Cando o coche se detén, Ballesteros realiza algún movemento, e o garda civil veo sospeitoso. Ao seu pai ordénanlle que saia do coche e, cando salgue, unha voz –a policía armada, desde logo–, “é el! é el!”, grita e o garda civil que ordenou ao seu pai que se deteña dispara. Este garda ten un Mauser na man e con ese disparo quítalle case a cabeza ao meu pai. A continuación, sucédense os tiros. Segundo a autopsia, o pai recibiu un total de 49 tiros de bala de arma branca. Con todo, foi o primeiro disparo que lle fixo un buraco nun lado da cabeza. O meu avó contaba que fora a identificar ao seu pai, que non o tiñan do todo tapado, e que puidera ver o buraco da cabeza. O primeiro disparo matara ao meu pai.

O teu pai morto, Martin Ballesteros gravemente ferido.

Unha bala alcanzou a Martín Ballesteros, pero na espiña dorsal. Mutilárao para sempre. Só Larizgoitia sobrevivira. Ía na parte traseira do coche e en algures o coche fixéralle un traballo de escudo.

Din que as forzas policiais deixaron alí ao teu pai, Ballesteros e Larizgoitia.

A revista Gudari de entón di que a xente os levou ao hospital.

Os barrios coas persianas baixas? Gudari di que un Izpizua levoulles ao hospital, en Basurto.

No documental Por quen non dobran as campás os produtores eran dous: Maite Esparza e Maite Ibañez. O seu pai, ao ver o documental, díxolle á súa filla que fora testemuña do de Bolueta. Os policías dixéronlles que se acordaba de como derrubarían as persianas. Eles, pola súa banda, saíron da casa, subiron ao outeiro próximo e vírono todo. Sen dúbida, tanto o pai como os dous amigos foron recollidos por persoal de EGI e foron trasladados ao hospital de Basurto, baixo nomes falsos, onde foron ingresados. Nin sequera hai pitos, un militante de EGI dificilmente daría o seu verdadeiro nome. A información apareceu relatada por eses militantes en Gudari, Lan-Deya (Emboscada sanguenta en Bilbao, dicía) e nos traballos que se publicaron desde entón, ben no informe da comisión do Goberno Vasco sobre valoración das vítimas de abusos policiais, no diario Gara de Iñaki Egaña, no escrito de Kike Santarén en Deia ou en Espada nO Mundo. Outra cousa é o que sacaron os xornais da época, A Gaceta do Norte, O Correo Español e ABC.

Cumpriches coa verdade?

Creo que podemos recoller información duns e outros e formar unha imaxe. Non se contradin. Cada un ten a súa propia versión, que é distorsionada, pero entre todos colaboran na elaboración dunha versión. Todas as versións son certas, pero todas son parciais e tamén subxectivas. A versión máis verosímil complétase entre todos. Segundo a miña interpretación, despois de ler isto e aquilo, a policía estaba convencida de que se trataba dun comando. "É el! É el!”, sabe a quen está detrás. Fernández Soldevilla négao, di que non buscaban aos de ETA, pero que estaban a buscar algo, porque o meu pai, que estaba morto, foi pataleado. Larizgoitia foi detida, o meu pai e Ballesteros quedaron alí. Leváronos ao hospital.

Cales foron as consecuencias da morte do teu pai?

Non o sei. Crecín sen pai. Non teño recordos, só un presentimento, porque non teño vivencias. Niso sempre me sentín diferente ao resto dos nenos. Pensándoo, cando empezaban os amigos no colexio, “E o teu pai que?”, dicía que o meu pai estaba morto, pero non me gustaba falar do tema.

Falabades en casa?

Se tiña que falar, falaba. Ás veces chegaba o tema por si só, pero nos doía, non era cuestión de falar todos os días. Non o eludiamos, pero tampouco o trouxemos á conversación, porque era penoso, sobre todo para a nai. Cando mataron ao seu pai, a avoa –a nai da súa nai, Ramona Oiarzabal– sentiu indisposta. Sufriu un ictus, sen dúbida, por un empeoramento da súa boca; con todo, recuperouse… A morte do seu pai viviu de forma traumática na súa casa.

Aínda vos desbaste falar do tema?

Á miña nai desbástelle moitísimo. Por exemplo, os autos xudiciais non llos mencionei. Teño medo. Cando publican algo nos xornais non me inquieta, porque a miña nai non le ningún xornal. Pero cando na televisión ve algo sobre o tema, sente mal durante dous ou tres días. A miña nai é María Antonia Gaztelu.

Pensei en falar con el.

Agradeceríalle que non o tentase. A directora da Oficina de Dereitos Humanos do Goberno Vasco, Inés Ibañez de Maeztu, estivo na súa casa, falando coa súa nai. levaron ben. Con todo, dixéronnos que a nai tiña que comparecer ante a comisión, e fomos e alí, diante dos membros da comisión, a nai. Foi unha mágoa. A nai estalou en saloucos. Manuela Carmena era presidenta da comisión e foi ela quen a consolou, indo á beira da súa nai.

A ti, desbásteche?

Non. Non teño experiencia. É algo persoal, familiar e importante no que se refire á familia, pero sobre todo, é un feito histórico. En parte o caso está a expandirse agora, está a publicitarse, pero eu vivino cunha neutralidade emocional mediocre. Digno. Cando alguén quere saber algo, non teño inconveniente en informarlle. Pero falar con mamá sobre este tema éme imposible.

A pesar desta neutralidade emocional, que sentimentos inspírache a morte do teu pai?

Foi parte da represión. Houbo tantas represións como se queira neste pobo. Ás veces adaptouse a uns, a outros. A morte do pai aseméllase a moitas outras mortes. Desgraciadamente, tocounos a nós. Pero xa dígoche que son moitas.

Ao teu pai matárono. Quen é a vítima?

O morto, o ferido, o inválido… é sempre a vítima. O resto, somos damnificados. No noso caso, os familiares da casa somos prexudicados, os que perdemos a esa persoa, os que perdemos a súa relación con ela, o seu referente persoal. Pero non somos vítimas, somos prexudicados.

Segundo o discurso que se pronunciou de forma violenta, todas son vítimas.

É unha maneira de falar. Quizá o noso vocabulario non sexa o suficientemente rico, non estamos na maneira de precisar as cousas, e utilizamos o que temos para falar do día a día. Considérase aos familiares das vítimas como vítimas aos efectos de que poidan recibir o recoñecemento, reparación e demais dereitos que lles incumben. De aí a palabra vítima. Se lle preguntases se eu son vítima, diríache que non, eu non son vítima, senón prexudicado. Mataron ao meu pai, el foi a vítima, non eu. Eu, o prexudicado.

Que me di vostede disto? “Nós como vítimas…”.

Tes o discurso da Asociación de Vítimas do Terrorismo AVT. Eu creo que os partidos políticos han utilizado a asociación, e a asociación tamén a deixou para que a usen. Aí está o discurso, pero non é expansivo. A Asociación de Vítimas do Terrorismo do 11 de marzo, por exemplo, non se identifica con este discurso.

Que di da declaración que lle fixo o Goberno Vasco?

Non o esperabamos. Eu non. Recibímolo con gratitude, non sei si recibímolo de bo grado, pero si con gratitude. Por outra banda, as vivencias do pasado trasladáronse ao presente, sobre todo no caso da nai, e a nai pasouno mal. Con todo, a súa nai mostrouse agradecida, por todo o que significaba a confesión.

Coñeceu vostede a familiares doutras vítimas a través dese recoñecemento? Txikirenak, Antxone Telleria, tía de Otaegi…

Si, pero falamos mentres tomabamos un café. Irmán dun, viúva do outro… e nunca mencionamos o que pasou no pasado, senón o que vén, falamos do que vai ser no futuro.

Matáronvos ao voso pai, e esa morte fixo que toda a vida da familia rebaixásese de cabeza...

Si…