No Centro Vasco de Baiona, en 1853, o sacerdote Etxegarai de Aldude copiou a man seis series de bertsos nun pequeno caixón. Neles hai un que nos interesa: Nas Lamias do Val de Baztan faise un minucioso xogo de pelota entre españois e franceses que se realizou a finais do século XVII ou comezos XVIII.aren. Os españois, con todo, eran baztaneses, e os franceses eran aldudosos para habilitar a súa fama e a súa prosperidade. Sábese que as dúas comarcas, ademais das relacións de contrabando e pastoreo, achegaban os deportes, as pelotas de forma rápida.

O bertsolari conta como se desenvolveu a competición na canción de dezanove copas, nunha linguaxe sinxela e directa. Tamén entón había ambiente nas canchas, xogaban diñeiro e honraban ao gañador:

Que é o que ouzo
por parte de Baztan?
Sacoden as montañas da
raíz de Iduriz?
Hai un berro,
hai un berro:
Todo o
aire está feito outro.

Por que estás
aínda en Petta?
Non sabes nada
daquel Misterio?
Catro aldudiar teso
Un español hetan
Hoxe xogáronse
nas Lamias!Os

aldulares afanábanse no seu leito. Todos os desafíos levaban polo aire en Elizondo, Irurita, Arraioz, no mesmo Aldude e nas beiras das Lamiarrieta, á beira do camiño de Arizkun a Bozate. Hoxe mesmo atópase o grafiti de honra de Mikel Laboa, dotado dunha estrela vermella.

O máis famoso dos Aldudes era Juan Martín Inda, coñecido co sobrenome de Perkain, un gran campión que se escapou ao Sur durante a revolución francesa e que cando volveu a Aldude, na época da Convención, xogou ante seis mil espectadores, en contra do seu habitual rival, Azantza. Os baztaneses non eran menos:

Baztandarra desde
sempre É
un home
seguro, Aldi huntan hori
Baz-moda, Ez
zelakoz,
partido a gusto de
Txit. Por iso non quere xogar.

Entón a
Gran Honra
do Alcázar
do Dolhagaray Ball levantouse:
Golpeade mozos
por
casualidade! Aínda que
eu mesmo derrubouna !

Co chisqueiro, os parios pagos acumulábanse en favor dos aldulares e os baztaneses dubidaban en baixar ao campo. Pero conseguírono e os baztaneses empezaron a gañar, toleando ao público.

Español cinco xogos Franceses
á vez!
Xa
non fagan nada!
Entón as dores de

estómago Si, de
boa gana “amargos” Quen dirá non!A modalidade de pelota que

xa só se xoga en Baztan e Malerreka é un misterio para todos: Poderiamos entendelo como unha mestura de rebotes e pasaka que se ofrecen en Baigorri, Donapaleu ou Uztaritze. O botari, o número e os dous cuartos de cada equipo están a traballar coas mans de coiro que aseguran o chiringuito, normalmente en 9 xogos, contando os puntos como no tenis.

Naqueles tempos había outras estrelas de Perkain, como Azanza, que se descochaba con Perkain nas canchas, e na nosa canción, repentinamente, o famoso Celhay saíu dunha masa en forma de salvador dos aldulares:

Pero o vello
Celhay Hai que xogar!
A febre do
público comezaba a gritar:
Estebe paretatik
Zu beti
airean. Non deixes
que entre o Xogo!

Pois, como dixen,
Vai á
escaseza. A medida que
se ve por aí, Pelota a pase!
Ja, mire, o
botero vaise
ao carón
Non sabendo onde pulsar!

E os de Aldude gañaron grazas á experiencia e destreza de Celhay. Era un home de mediana idade, tan modesto como cando perdía (á hora da vitoria):

… Os
amigos ensináronlle
a Celhay
Cargados de ombreiros e
Zelakoz foi o gran dominador do xogo.Pero, sexa como
fose,

apresurouse
a
fuxir entre eles con honra:
Sempre gritando
Ben
vai tamén
a modestia verdadeiramente!En

Perkain considerábanlle descendente a Celhay, quizais antes cantou no semanario Eskualduna e en 1908 saíron á luz as coplas de José Vicente Etxegarai:
Unha

planta
nova
Aparece un
cabaleiro chamado Celhay,
Longo e
esvelto Onesta
tamén pode Menturaz un novo Don Perkain.Tamén se

menciona a Antton, que aparece como pelotari valente e fino no partido das Lamiarrieta, nestes versos:Os

señores de
Antton
e Ifolé sempre
teñen a pelota ben ou mal.

E no noso documento de 1853 vemos a Antton, despois de Lamiarrieta, en Elizondo, converténdose nunha estrela, e cargado de barca, cruzando a fronte:Ao día seguinte

pola mañá
, en
Elizondo, Fai falta
que Antton actúe no aire libre:
Gañou dous
ou
tres pares
de espigas. Todo é bo!

Ao chegar a Aldude, os vencedores da véspera foron recibidos con eloxios. Celebráronlles unha auténtica festa. Bandeiras brancas e vermellas, paseos dacabalo polo pobo, un grolo aquí, aplausos alá, era unha honra gañar aos baztaneses, como os triunfos que organizaban os antigos romanos que coñecían da igrexa:


Que
alegría, O
ten a bandeira!
Despois dunha
guerra parecía
entrar na
cidade de Roma o xeneral.

Perkain, Azanza, Kurutxet, Larralde, Otarre, Xilhar, Leonis e Txikito eran homes. Por suposto. Por iso os aldueses non sempre gañaban. Nas soas, na auténtica hooliga, lanzábanse á vinganza dun lado a outro da fronteira. Unha historia revela que eran malos perdedores.

Os alduques desprazáronse unha vez a Gorostapalo, porque alí estaba o rebote de Erratzu, e cando se esforzaban no mesmo lugar, ao darse conta de que eran excesivamente rápidos, os de Erratzu abandonaron o desafío, provocando a indignación dos veciños. Orixinouse un descomunal alboroto, e os helechos e heno que os aldueses interceptaran no seu camiño cara ao Norte foron queimados ou arrichados ao río, incluíndo metacorazas.

Nada diso ocorre nas coplas que o señor Etxegarai deixou sobre o papel cun lapis, na súa casa solitaria de Aldude, durante unha noite escura e chuviosa. Están cargados de diñeiro, comeron e bebido de forma atrevida no camiño, e seguen facendo partidos: teñen un gran éxito, basicamente como os pelotaris de hoxe, que é visible no Sur, por exemplo, Maite Iriarte e Eneritz Arrieta, e no Norte para non aliñarse máis que Waltari, Ducassou, Ospital!

O bertsolari, testemuña do ocorrido en moitas ocasións, é sospeitoso de ser un cura, porque derrama moral nas tres últimas coplas desta longa serie:

Se eu
tivese a
Guziz aquí, aos
teus mozos dándolles consellos:
Cando
xogue Despois
Suando
con Poder queda ben.

Non te deixes
enganar polo
Biterio Non te
esaxeres Hoxe todo está nas túas mans:
Antesala alegre
Duque mañá escuro
Jokari entusiasmado
Con frecuencia desbástelle o corazón!

Quen non sabe que de
pouco houbo
Ben, Por moitos que tiveron

Ben, Por moitos que perderon

Ben cos
outros, Por desgraciados, Por miserables Almas cos poucos herzios?A

pelota foi a esencia de moitos bertsos. Cántanse as fazañas de Perkain en diferentes concursos como Luhuso, Aldude, Donapaleu, Tolosa ou Baigorri. Nalgunhas coplas aparece envellecido na compañía do mariscal Harizpe de face a un partido. A última palabra deixarémola para o hábil trobador Etxahun de Iruri, que fixo un himno pola pelota e os pelotaris, para cantar por primeira vez no Congreso dos Pelotaris de Baigorri:O

señor
Zelüko Jinko, dono
de
Zü do
Torneo Internacional de Pelota
Gützaz, para que estes mozos tomen parte:
Que podería ser Eskual
Herria Sen Pelota?Gústanos

cambiar a palabra “pelota” por “euskara” e ofrecer un parente alto até desollar o pescozo, coma se a pelota e o eúscaro fosen sinónimos. Non enrolamos, nos días de festa, este aire de fandango?Os

nenos e nenas aprendedes a
falar coa
man Ben á
pelota e a

bailar con honestidade no Airetu como un


pequeno concerto aéreo… E acariñamos amablemente a pedra de bota da ladeira do Concello de Elizondo cando pasamos xunto a ela. Que chasquee a pelota nas frontes dos nosos corazóns!