Héctor Torres, produtor de aguacates, leva unha pistola na man. No municipio de Tancitaro, no corazón do estado mexicano de Michoacán, non é raro ver aos campesiños armados. Unha pistola dá máis seguridade que a presenza do exército mexicano. Torres é membro da autodefensa ou das milicias armadas: “Estas terras herdeinas do meu pai. O pai, pola súa banda, fíxoo polo seu avó. Cada árbore que ves é un membro da familia”.

Tancitaro é o maior produtor de aguacates do mundo. As terras de Michoacán son volcánicas e moi fértiles/fértiis en todas as estacións do ano. A Tancitaro chámanlle a capital do mundo do aguacate. A produción do froito reporta uns beneficios de 5 millóns de dólares cada ano. “O aguacate é unha árbore de agradecemento. Ao cinco anos da súa plantación dá froitos e florece cada catro meses. Aquí todas as familias traballan na produción do froito: sementando, cultivando ou empaquetando”, explica Torres. Os beneficios son tan elevados que unha hectárea custa 120.000 euros. Non é de estrañar que en México se lle chame ouro verde ao aguacate.

En calquera caso, Tancitaro parece un municipio fortificado. En todas as entradas hai barricadas e os produtores fan roldas. Neste recuncho de Michoacán os produtores de aguacate e os carteis da droga Cabaleiros Templarios protagonizaron unha sanguenta guerra. “Os narcotraficantes tentaron roubar as nosas terras. Atraeu os cheiros do diñeiro”, explica o produtor.

Torres lembra perfectamente o momento en que os Cabaleiros Templarios chegaron por primeira vez: “Hai dez anos presentáronsenos pacíficamente. Dixéronnos que querían preparar metanfetamina nos bosques. Asfaltaron as estradas e construíron a rede eléctrica. Eles puxéronse á súa e nós mantivemos a nosa”. Con todo, os narcotraficantes que controlan o mercado da droga pronto se deron conta de que o aguacate daba máis diñeiro que a metanfetamina. “En poucos meses empezaron a cobrar unha cota de 3.000 pesos (uns 130.000 euros). Secuestraron a produtores e as súas familias que non se dobregaban ante as súas ameazas”.

Creación das autodefensas

O alcalde de Tancitaro era entón o irmán de Héctor: Salvador Torres “Cando as ameazas se agudizaron, pedimos axuda ao Goberno de Felipe Calderón. Non serviu de nada. O Estado abriu o exército, pero as extorsións, os secuestros, os roubos e os asasinatos mantivéronse –lembra o ex político–, o noso curmán foi secuestrado tres veces. A terceira vez non volveu”.

Os habitantes de Tancitaro están convencidos de que o exército facía a vista gorda cos narcotraficantes: “Por iso creamos as forzas comunitarias. Os donos das terras de Ahuakate reunímonos ás agachadas e decidimos tomar a xustiza pola nosa conta”, lembrou Salvador. Así, os veciños compraron armas e realizaron un movemento de autodefensa. Primeiro paso: Expulsar de Tancitaro á policía e ao exército mexicano e empezar de cero.

O rostro máis coñecido da forza comunitaria que se estendeu a todos os recunchos de Michoacán é José Manuel Mireles. O ex cirurxián segue tendo o apoio das autodefensas. Por iso é probablemente o principal obxectivo dos carteis da droga, e non dorme no mesmo sitio máis dun día. Mireles acepta atoparse connosco nun hotel da costa de Michoacán: “O Goberno de México está completamente corrompido. O diñeiro dos narcotraficantes pode comprar a calquera político. Isto é unha estatua de narco”. Para o líder político, o único responsable da violencia diaria que raíña en México é o goberno, non o crime organizado: “O Estado abandonou por completo a maioría dos recunchos do noso país. Que fixeron os carteis da droga? Aproveitáronse deses baleiros ou compraron políticos para crear lagoas”.

Mireles cre que os mexicanos se sentiron desamparados durante demasiados anos: “Os desgraciados narcos obtiñan desta maneira o control das terras. Achegábanse ao dono do horto e ofrecíanlle 1.000 pesos (44 euros) por unha hectárea que custaba un millón de pesos (44.000 euros). Si o dono contestaba que non, dicíanlle: “Si non queres, ofrecerémosllo á túa viúva”. Finalmente, foron asasinados o marido, a muller, os fillos, os netos e os veciños da localidade. Por que? Para que ninguén reclamase a terra”.

O líder de autodefensa lembrou que a policía comunitaria liberou 3.700 hectáreas de aguacate das garras dos narcos. Todos sen herdeiros.

Institucionalización da loita

Mireles ten claro que cando as autodefensas tranquilícense o crime organizado volverá apoderarse de Michoacán. “Quérennos pisar todos os días, queren roubar cada día as nosas terras... Si non é un crime organizado, é un goberno que protexe aos narcotraficantes. O pobo comprendeu que a única forma de ser libre é defendernos por nós mesmos. Non podemos confiar en ninguén”.

Con todo, nos últimos tempos producíronse enfrontamentos entre o Exército mexicano e as autodefensas. Os militares realizaron varias operacións para desarmarlle das armas á policía comunitaria, que quedou detida. De feito, o Goberno de Enrique Pena Neto decidiu restablecer a "orde" de Michoacán, que é o principal executivo comunitario. A estratexia do Estado é dividir o movemento de autodefensa. Así, en 2014, Mireles foi encarcerado baixo a administración da propiedade das armas de guerra ilegais. O líder das autodefensas, que estivo tres anos en prisión, sufriu dous ataques cardíacos durante a súa reclusión no cárcere.

A violencia de Estado propiciou un profundo debate entre as autodefensas e os manifestantes denunciaron. Seguir loitando ou institucionalizar a loita? En Tancitaro, por exemplo, as forzas comunitarias han creado unha estrutura de seguridade denominada CUSEPT (Corpos de Seguridade Pública de Tancítaro), que ten como misión garantir a seguridade. Os mozos que antes da guerra eran simples agricultores convértense en policías. Van vestidos como os militares e levan fusís de asalto. É posible que estes mozos tamén caian na corrupción, tarde ou cedo? Os irmáns Torres non o cren así: “Son mozos do pobo e, por tanto, aman as súas terras. Ademais, teñen un soldo alto”. Mireles di con tristeza que o movemento das autodefensas traizoou ao espírito inicial: “No momento en que a loita se oficializa, deixa de ser loita”.

Deforestación

O aguacate provén do idioma uto-azteca Ahuacatl e ten un significado moi visual: o testículo da árbore. O froito cólgase na árbore ata que cae ao solo polo peso. O aguacate que se cultiva en México é do tipo Hass, é dicir, un híbrido entre a árbore criollo orixinal e a variante Hass.

O 90% dos aguacates que se producen en Michoacán son exportados a Estados Unidos. En calquera caso, a demanda internacional ha crecido moito nos últimos anos: “Cada vez sentimos máis a presión do mercado europeo e xaponés. En Europa foi designado o froito da moda. En Xapón, é un elemento clave para a elaboración do sushi”, explica Torres. Isto supuxo un incremento inevitable da produción. En México plántanse unha media de 10 hectáreas de aguacate cada día. Luís Miguel Morales é profesor da Universidade Nacional Autónoma de México e experto en deforestación: “O aguacate é como a droga, pódeche facer rico, pero atraído polo ruído do diñeiro, os produtores plantan árbores sen ningún control”.

Morais mostra coa axuda dun dron as consecuencias da deforestación: “A arte é a árbore autóctona de Michoacán. Desgraciadamente, o frondoso bosque está a piques de desaparecer. Nesta zona cortaron dous quilómetros cadrados para plantar aguacate”. A árbore de aguacate necesita moita auga e aos poucos os acuíferos están a secarse. Para o profesor, detrás da deforestación masiva atópase a corrupción política: “Os bosques son do Estado. Como é posible cortar dous quilómetros cadrados sen que a autoridade se dea conta?”. O ouro verde ha comprado o silencio do goberno.