Vostede tivo palabras de agradecemento para algúns militares pola súa colaboración no arquivo. Gustaralles o libro?
Non sei, fun dicir cando se presentaría, pero non viñeron. Saben que teñen un punto negro na Guerra do 36. Falei diso cunha militar de alto cargo de Barcelona, quen di que tamén entón se trataba de varias formas militares e que gañaron os partidarios de Franco. Non todos son iguais. Eu traballei tranquilamente, sen ningún problema.

Vostede pasou sete anos investigando o tema e seis meses no exército. Como se traballa alí? No
Arquivo Militar de Navarra non hai cámaras, entón tiña que haber un soldado comigo todo o tempo. Dicíanme que estaba demasiado lento, que non podían ser soldados para min todo o tempo, pero que podía facer todas as fotos que quixese. Entón, indo dúas veces por semana, entre as 10:00 e as 14:00, fixen seis meses fotografando os documentos e facéndoos coas dúas cámaras. Logo fixen todo o exame en casa.

O secretario do xeneral Mola, José María Iribar, exerceu a defensa nos consellos de guerra e dixo: “A defensa militar ten a obrigación de corrixir as desordes dos primeiros días da sublevación”. É crible?
Iribarren viviu moitos xuízos e presenciou moitas barbaridades, polo que podería producirse unha sensibilidade diferente, xa que entre eles tampouco todas eran iguais. Os acusados ían elixir a un do tres militares que lles ofrecían para a defensa e case sempre lle elixían en Iribar. Si non me equivoco, a frase foi pronunciada no xuízo dun mozo de Aoiz: O fiscal solicitoulle 23 anos de cárcere, Iribarren a absolución e, finalmente, terminou con dous anos de cárcere.

Na Guerra do 36 en Navarra morreron unhas 3.000 persoas, das que 40 foron condenadas a pena de morte polos tribunais militares.Os
militares tiñan nas súas mans unha esperanza de sobrevivir, non caendo en mans de falanxistas ou requetés. O obxectivo era non morrer, por tanto, ben encarcerado. Logo, cando os deixaban en liberdade na prisión de Ezkaba, os outros os mataban en segunda volta. Naturalmente, a información era transmitida polos militares.

Só 40 militares mortos? Alguén podería pensalo.
Eu tamén me asombrei. “Só 40? Si dígoo, comeranme en sociedade”. E Emilio Majuelo dixo: “Ricardo, ti viches iso, pois escribe iso e listo”.

O exército golpeador tiña, con todo, moito traballo por facer.
Si, por suposto. Os militares querían gañar a guerra, ese era o primeiro obxectivo, si despois todo o demais axudáballes a ser controlados, mellor. Á fin e ao cabo, todo estaba baixo o seu control, e as matanzas de carlistas e requetés tamén eran responsabilidade dos militares. En todas as guerras hai milicias.

No libro menciónanse constantemente os conflitos e litixios entre militares, falanxistas e requetés.
Franco reunira a falanxistas e requetés, pero entre eles había moita competencia. En Navarra, os falanxistas eran poucos en comparación cos requetés, pero eran poderosos. Os requetés vían aos falanxistas case como comunistas. Os falanxistas buscaban sobre todo o poder, os carlistas buscaban Deus, a Patria e a Lei; sempre facían berros a favor do rei e, en teoría, isto era un delito para o exército, porque era unha agresión contra Franco. Tamén estaba prohibido cantar o himno de Oriamendi carlista. Viva España! "Arriba España! Falanxistas.

Nos consellos militares obsérvase que a maior parte das acusacións baseábanse en testemuños achegados polos veciños.
Si, así era. Era para conseguir un futuro mellor e gañar puntos fronte ao réxime. A sociedade vivía un ambiente moi duro, especialmente se se sacaba un pouco do seu discurso oficial.

Que consecuencias gustaríache que tiveses en conta a túa investigación?
Saber máis sobre a Guerra do 36. No meu traballo non aparece o máis duro, iso apareceu no libro Navarra 1936: da esperanza ao terror. Aquí explícase como era a vida civil en Navarra e como a controlaban os militares. Cando me preguntaban “Que tal che atopas co que estás a atopar?” –entre eles varios militares–, eu respondía: “Parece que en Pamplona naquela época había tres cousas: a pistola, o alcol e os testículos”.

Queda moito por explorar na Guerra do 36?Ademais dos
tribunais penais dos militares, existía o Tribunal de Responsabilidades Políticas. Os que saían da sala do penal ían alí e alí impúñanlles un castigo económico. Este tema foi investigado por César Layana e xa está a piques de ser publicado. Tamén estiven en Ferrol e alí deixei sen rastrexar 400 caixas, salvo un convenio cunha universidade, que me dixeron que non me deixarían ver. Para un investigador é xenial pensar que iso está aí sen abrirse desde 1936.