O 11 de abril de 1938, un policía militar franquista irrompeu inesperadamente en Catachú, un local de restauración da estreita rúa Lindatxikia, na Zona vella de Pamplona, para realizar unha redada. Ao ser un Luns Santo, a pousada estaba abarrotada de xente despois de comer, e foron detidas decenas de persoas, entre elas os seus donos: Bibiana Rodríguez e Isidoro Iturralde; tamén levaron a algúns dos seus fillos a un almacén ou “canceira” municipal habilitado como comisaria na traseira da praza de touros.

Entre os asistentes atopábanse Rufina e María Iturralde Rodríguez e outros membros de Emakume Abertzale Batza. Moitos deles foron detidos, torturados e encarcerados, acusados de axudar aos presos republicanos de San Cristóbal, onde foron detidos e detidos.

Con todo, non eran os únicos que quedaban atrapados en Catachú. Durante estes anos de guerra organizáronse decenas de mulleres en grupos, familiares ou descoñecidos, para levar comida e roupa á fortaleza de Ezkaba e á prisión provincial de Pamplona, realizar visitas e ofrecer todo tipo de axuda aos presos. A traballadora social e sexóloga Amaia Kowasch Velasco (Pamplona, 1990) publicou o libro Tecendo da man do Goberno de Navarra, co obxectivo de recoller a historia de todos eles: “Estas mulleres realizaron labores asistenciais, pero o que hai que destacar é que foi un traballo colectivo, organizado e clandestino a partir de 1936”, explica.

Esas outras botellas buxán de San Cristóbal

Desde que o forte de San Cristóbal fose encarcerado a partir de 1934, foi un escuro lugar de experimentación para a condena e a vinganza. A partir do outono de 1936, máis de 2.000 persoas acumuláronse en condicións infrahumanas. Énos coñecida porque en maio de 1938, 798 presos tentaron escapar: foron asasinados por ciencia coma se fosen pezas de caza. Outros tantos morreron de enfermidades e fame nos calabozos. Proba diso é o chamado “cemiterio das botellas”, no que o capelán depositaba unha botella de cristal xunto aos cadáveres enterrados, co nome do defunto e a causa da súa morte escrito.

Aos poucos imos coñecendo o que sufriron os presos de San Cristóbal, grazas á investigación histórica e arqueolóxica dos últimos anos. Pero non é suficiente para que se saiba todo o que ocorreu, pois hai moitas outras botellas buxán e escondidas debaixo da terra. Como ben nos explicou Kowasch, as investigacións até agora foron “androcéntricas”, centráronse na historia dos homes e apenas se escribiu sobre a participación das mulleres na loita diaria contra a morte de San Cristóbal. Por que?

“A represión sufrida polas mulleres durante a guerra civil e a ditadura foi moi diferente e segue imperando o silencio e o medo”, explica o investigador. O franquismo tentou erradicar os logros a favor dos dereitos das mulleres de principios do século XX, deixándoos nun relato marxinal. Ademais, reprimía duramente aos que se apartaban de tal idea. Con todo, foron os que desde o primeiro momento enfrontáronse ao réxime: "Nese contexto político, algúns se escaparon, pero outros tiveron que quedarse. Neste último grupo, a única opción real era organizarse e defender o democraticamente decidido, a república”.

A historia das mulleres solidarias de San Cristóbal comeza en 1934. Creáronse redes para apoiar aos presos de esquerda encarcerados por mor da revolución de outubro daquel ano. Impulsados pola ideoloxía, os grupos socialistas, comunistas e anarquistas subían ao monte Ezkaba para ver aos presos, entre eles, ao amparo da Axuda Vermella Internacional. Este tipo de movementos solidarios influíron na vida cotiá de Pamplona e tamén fixeron reivindicacións políticas a favor da amnistía.

1934: momento de moer

Con todo, co levantamento fascista, moitas destas mulleres foron detidas e torturadas pola súa presenza nestas redes. Basilisa Blázquez naceu en Funes, con ideas de esquerda e a súa filla María Luisa lembra como a súa nai e outras mulleres reuníronse na Casa do Pobo de Pamplona e decidiron por sorteo axudar a que prisioneiro de San Cristóbal, subían unha vez por semana a visitar o tabaco e os alimentos cantando xotas:

“….E no forte de San Cristobal
vingóusenos a reacción...”

Pero á pequena María Luisa, que apenas tiña seis anos cando estalou a guerra, quedou outra figura xarada na cabeza: a súa nai, que se cortou o pelo no salón da súa casa, bebera o aceite de ricino e choraba xunto a ela, había dous requetés. Basilisa foi encarcerada durante un ano no cárcere de Pamplona para as mulleres, segundo consta no seu expediente polo paso de fugitivos alén da fronteira a través da Axuda Vermella Internacional. Posteriormente, foi deportado e finalmente a familia trasladouse á localidade de Azagra, onde quedou ingresado en prisión.

O destino de Guadalupe Ezkurra, Josefina Guerendain, Juana Astondoa e outros moitos foi a humillación e a vinganza. Este último contoulle a Kowasch que no camiño cara a Ezkaba pasaban o medo e escondían a comida entre as roupas para entrar no cárcere.

Para completar o libro Tecendo redes, o autor conta con cinco anos de traballo ás súas costas, en ocasións puido recoller testemuños directos –en total foi con 70 mulleres– como o que deixou Juana Astondoa antes da súa morte; noutras ocasións deron testemuño os seus herdeiros: “En moitos casos non tiveron noticias ata que a súa avoa, a súa tía ou a súa nai déanlles o último suspiro –comenta o investigador–. Pero quen están á corrente do sucedido buscan sobre todo o recoñecemento desas mulleres, manter viva a memoria e recuperar a verdade”.

Emakume Abertzale Batza

Os presos da revolución de 1934 saíron á rúa coa amnistía tras a vitoria da Fronte Popular de 1936, pero aos poucos meses, as celas humildes que foran perforadas en Ezcaba enchéronse de novo polo golpe recibido desde a capital navarra polo gran conspirador do levantamento, Emilio Mola.

Durante a guerra, a Unión de Mulleres Patrióticas (AAB) tomou o protagonismo na axuda aos presos, pero neste caso, só a relación cos batallóns vascos. Kowasch explícanos por que: “O que atopei nestes anos de investigación é iso, pero por unha razón concreta: Porque Petra Irigoien, membro da UTE, vive con 107 anos. Seguramente tamén habería moitas redes entre socialistas, comunistas e anarquistas”.

Petra Irigoien e as súas tres irmás formaban parte dunha familia nacionalista pamplonesa e nos anos da guerra axudaron a unha infinidade de presos e familiares. A través dela sabemos que moitas máis mulleres de Emakume Abertzale Batza implicáronse nesta rede: Magdalena, Amalia e María Camiño Vigura, Nati e Dores Ziga, Felisa e Marabillas Redin... Moitos deles foron detidos na Operación de Catachú de 1938.

As normas do forte de San Cristóbal eran moi ríxidas, os presos adoitaban estar illados e as visitas consistían en “comunicacións orais” postas en fila: unha breve conversación de 15 minutos á semana co funcionario á vista. Non podían falar de temas políticos e sociais, nin das condicións do cárcere. Ademais, os visitantes tiñan que ser parentes, polo que moitas mulleres de Pamplona mentían e facíanse pasar por cuñadas, o cal podía carrexar un duro castigo.

Inmediatamente despois de estalar a guerra, as mulleres comezaron a organizarse na pequena Pamplona, epicentro da revolta, como en Mulleres Antifascistas. De onde lles viña a audacia de arriscarse a semellante perigo ante o monstro, que abría a morte? “Os homes non eran os únicos valentes –comentou o investigador–. En todas as guerras hai guerras paralelas que non ven, e en moitas ocasións son máis valentes que no campo de batalla quen as practican, neste caso as mulleres”.

Esa é precisamente unha das claves do traballo de Kowasch, máis aló da mera asistencia, que demostrase que as mulleres xogaron un papel importante no político e no social. Para o investigador, ademais do papel desempeñado por quen colaboraron en San Cristóbal, hai moitas outras condutas que aínda non coñecemos, “como as que tiveron que sacar adiante ás súas familias ou as que estiveron no cárcere de mulleres de Pamplona. Hoxe en día non se investigan nin se recoñecen”.

De Azagra a Pamplona, 101 quilómetros

O aparello franquista deseñou a política penal como institución punitiva nada máis chegar ao poder, e para lograr ese obxectivo, o método máis eficaz era, como é agora, o afastamento dos presos. O forense Francisco Etxeberria lembrou no prólogo do libro Tecendo redes o que dixo nun documental o poeta Fernando Macarro Castelo Marcos Ana, que estivo 23 anos no cárcere: o punto débil dos presos sempre serán os de casa. “Cando un preso parece estar a pasear polo cárcere –di Etxeberria–, a maioría das veces é por un problema relacionado coa súa familia”.

O sistema penal represivo compórtase con esta incapacidade do preso, que se atopa a moitos quilómetros de distancia, para dominar ao disidente. Pero tamén ocorre ao revés, os familiares teñen que pasar moito sufrimento nun lugar afastado que lles é descoñecido. Así sucedeu cos familiares de presos de San Cristóbal de todo o Estado español. Entre 1934 e 1945, apenas 130 das 4.796 persoas encerradas no forte eran navarras; a maioría delas foran trasladadas desde Bizkaia, Madrid, Valladolid, Segovia ou Asturias.

Pola contra, os familiares dos presos tamén crearon redes entre eles para recoller comida ou roupa e levala unha vez cada dúas semanas até a fortaleza, despois de longas viaxes en autobús, tren ou a pé, como sucedeu en Segovia, Valladolid ou... Azagra. Ao redor de 30 presos atopábanse en San Cristóbal, un pobo de esquerdas e laico da Ribeira, a 101 quilómetros de Pamplona. A filla dunha delas, Pilar Martínez, lembra que unha tía que vivía na capital enviaba as roupas dos presos de Azagra no autobús dA Tudelana e as mulleres devolvíanos lavados.

Outras moitas mulleres, con todo, non podían quedar na súa patria porque lles roubaron os seus bens ou porque non lles daban traballo. En Pamplona polo menos terían a oportunidade de ver ao seu familiar... Moitos deles permaneceron na cidade, pero non pasaron desapercibidos e viviron grandes dificultades. De todos os xeitos, moitos pamploneses e pamplonesas axudáronlles, déronlles comida ou lles ofreceron traballo.

Esa cotidianeidad creou estreitas relacións, até o punto de pór en cuestión o control social. En 1944 o vicepresidente da Deputación de Navarra enviou unha carta ao ministro de Defensa pedindo o peche da prisión. Na súa opinión, cos familiares que permanecían na cidade no momento da excarceración, “...producindo un sedimento morboso, un núcleo posiblemente adaptado...”. É paradoxal, o sistema de prisións creado para manter o réxime, puña en cuestión a orde social.

Os caprichos dunha loita anónima

Nos testemuños de mulleres solidarias que acompañaron aos presos de San Cristóbal, non deixan de mencionar aos militantes que destacaron na preguerra. Non só políticos destacados como Clara Campoamor ou Vitoria Kent, senón tamén a deputada navarra socialista Julia Álvarez ou Julia Fernández, creadora da primeira ikastola de Pamplona e da Xunta de Mulleres Abertzales máis próximas a Euskal Herria.

Para Amaia Kowasch é importante que as mulleres consigan a referencialidad á hora de elaborar un relato esquecido: “Son e eran coñecidos, non tiveron o protagonismo necesario na historia”.

Con todo, o feito de que durante 40 anos sexan relegadas ao ámbito privado do modelo familiar imposto polo franquismo segue xerando medo á exclusión: “Percibín ese medo ao facer as entrevistas, e vino sobre todo ao publicar o libro: moitos preferiron quedar no anonimato”. Até agora ninguén recoñeceu e dado a coñecer o seu traballo, polo que restaron importancia e silenciado a estas historias da beira das murallas de San Cristóbal: “Aos poucos, despois de moitos estudos, esa idea está a cambiar e as mulleres danse conta de que a súa participación foi fundamental”.