A primeira longametraxe de Paul Urkijo, Errementari, excita a imaxinación do público, unha historia fantástica baseada no conto de Patxi Errementaria. O eúscaro tamén é un instrumento para dar forza a este peculiar ambiente de misterio. Algúns personaxes falan euskera alavés, outros falan euskera en común... esta curiosa e eficaz mestura lévanos a lugares e tempos remotos e, ademais, pon de relevo as diferenzas entre os personaxes. O mesmo debe falar un cidadán humilde e un ostentoso comisario da deputación? En Errementari non.

Aínda que o guion orixinal foi escrito polo propio Paul Urkijo, o tradutor Gorka Lazkano encargouse das cuestións de idioma. Ao principio, as palabras que necesitaban en eúscaro unificado empezaron a tomar outra cor. “Propúxome utilizar o eúscaro alavés e pareceume un toque interesante”, cóntanos Urkijo. “Tiña claro que necesitaba un vello euskera porque a historia está ambientada no século XIX”. Ao tratarse dunha película situada na Montaña Alavesa, a idea foi basearse na variante que no seu día se falou no leste de Álava, tal e como nos explica Lazkano: “Vimos que era posible facer algúns arranxos con algúns escritos antigos do leste e crear unha linguaxe comprensible”. Baséanse no escrito no século XVIII por Joan Bautista Gamiz, do pobo de Sabando: “É o que máis se achega ao tempo e ao lugar da historia”.

O lingüista Koldo Zuazo foi aconsellado, xa que desde 1989 dedicouse á reconstrución das características do eúscaro en Álava. Conta con numerosos textos e testemuños antigos, entre os que se atopan os 238 versos de Gamiz. Despois de case tres décadas de traballo, a lingüista eibarresa cóntanos que a súa curiosidade aínda non está “satisfeita”. O faro de Gorka Lazkano foi o seu libro Arabako euskara, no experimento de pór aos personaxes falando en árabe. Ademais, Zuazo leu o guion e fíxolles suxestións. “Coa achega de Koldo vino todo máis claro, sobre todo no que se refire ao verbo –di Lazkano-, ao principio metín demasiadas características de Álava e el díxome que me apartase algunhas; foi como separar palla e gran”.

O diaño fala

O eúscaro batua tamén ten o seu sitio en Errementari. Ao ser unha linguaxe estándar, coidado e recolleito, é máis axeitado para algúns personaxes que aparecen na película, xa que o dialecto “non funciona” con eles, segundo Lazkano. “Os personaxes das institucións e o diaño necesitaban unha linguaxe elaborada, teatral e para iso o mellor era unirse”, engadiu Urkijo. As frases apocalípticas do diaño, por exemplo, foron postas en común.

Estudaron outras alternativas como o euskañola, pero se quedaron “satisfeitos” de elixir o batua. Fai 150 anos non había eúscaro unificado, pero, segundo advertiu Lazkano, tampouco é realista que un representante da Deputación faga eúscaro. É a maxia do cine. Ademais, subliñou que os actores Ramón Agirre e Eneko Sagardoi utilizan o eúscaro batua "dunha maneira moi natural", segundo explicou.

O narrador, pola súa banda, fala en eúscaro en Ataun, recollendo o conto de Patxi Errementaria para render homenaxe a Joxemiel Barandiaran. Aínda por riba, tamén se utilizaron outros dialectos para dar información adicional, segundo Lazkano: “Por exemplo, o personaxe de Gotzon Sánchez, un grumete de comercio de pobo en pobo, fai unha linguaxe de Oiartzualdea, iso pode ser suficiente para saber que non é de pobo”.

Lazkano cre que o xogo creado coas variantes do eúscaro “enriquece” a historia. Por unha banda utilizáronse os tratamentos (hika, zuka, berorika), por outro os rexistros (coloquial, jasoa) e por último os dialectos. “Dan personalidade aos personaxes, axuda a vestir a película”. Koldo Zuazo está de acordo nisto: “Non podemos pór a todos falando da mesma maneira, non é real. En Errementari aparecen os veciños dun pequeno pobo alavés e con eles o abade, o representante da deputación, o diaño... é xusto que cada un fale á súa maneira”.

Variantes coñecidas

Paul Urkijo, director da película, ten claro que este tipo de características inflúen no carácter da película, máis aínda sendo fantástico. “Dálle unha curiosa textura, os que sabemos eúscaro dámosnos/dámonos conta enseguida de que hai algo especial”, explica o director. É especial, rechamante o eúscaro de Errementari, pero tamén comprensible. Á hora de recrear o eúscaro en Álava tívose en conta esta condición en todo momento. “Non foi como revivir un dedo, a maioría das características que adquirimos utilízanse hoxe en día en moitos sitios”, di Lazkano.

“Para a maioría dos vascos son coñecidas as variantes que utilizamos, ás veces aseméllaselle ao eúscaro de Occidente, outras veces é unha curiosa mestura de Goierri, Burunda...”. Algunhas das características tomadas do eúscaro alavés son: Converterche en –de fin de palabra (filla), quitar –i do participo- (xa vin), substituírche por (ela), etc.

Coa convicción de que a reconstrución da totalidade do verbo sería confusa, utilizáronse as formas de Urdiain baixo o consello de Koldo Zuazo. “Sabemos moitas cousas sobre o eúscaro de Álava, pero non as coñecemos todas e os actores, para traballar comodamente, necesitan un idioma completo”, precisou Zuazo. Para solucionalo trasladáronse a Urdiain. “Está en Navarra, pero se ve claramente que a súa vida estivo ligada a Álava”.

En opinión de Lazkano, “indirectamente, o traballo de investigación dos lingüistas serve para divulgar a través do entretemento e para mostrar o vínculo histórico entre Álava e o eúscaro”. Zuazo expresou a súa “gran alegría” polas palabras que investigou durante anos no cine. Ademais, afirmou que "foi de agradecer" o labor de Lazkano, a actitude de Urkijo e a profesionalidade dos actores.

En calquera caso, axuntar dialectos e batua non é a única achega de Errementari, nin a máis significativa, segundo o tradutor Gorka Lazkano. O máis destacable é que unha película deste nivel fágase en eúscaro. “O exercicio que fixemos co eúscaro dunha época en Álava pode ser unha novidade, pero en canto ao modelo non trouxemos nada novo, como o resto fixemos o que podemos”. Todo iso, co público presente, por suposto: “Sempre dubidamos, como non escorrentar aos euskaldunberris e como non aburrir aos demais”.

A Errementari xurdiulle a posibilidade de rodar en castelán ou en inglés, pero sempre tivo claro que esta película sobre Patxi Errementaria tiña que ser en eúscaro. Grazas a iso, a oferta en eúscaro ampliarase na carteleira das salas de cine. Urkijo, Lazkano e Zuazo realizaron un exercicio moi bonito, espremendo as posibilidades que ofrecen as linguas e os rexistros do eúscaro. “A película aúna as diversas cores do eúscaro, o que lle dá moita vida á historia”, explica o director. En opinión de Gorka Lazkano, “hai que permitirnos xogar de cando en vez sen complexos, e converter a ficción, polo menos, no territorio libre do eúscaro”.