Hai tempo que está ligado á rúa Jarauta, pero é vostede de Etxauri?

Si e vivín en Etxauri até os 12 anos. Entón chegaron a Pamplona e os seus pais abriron o bar Lacalle de Jarauta. Empecei a traballar cos meus pais e irmáns aos 14 anos no bar. Traballar pola mañá e estudar pola tarde.

E como che apaixonaches pola fotografía?

Empecei con Nicolás Ardanaz, o patrón dunha drogaría na rúa Maior. Con el aprendín a descubrir en que consiste esa arte, a revelar fotos, a positivarlas e como é todo o proceso. Tamén fixen cursos por correo e coa miña primeira cámara, unha desas pesadas Zenit, empecei a formarme aos poucos. O meu primeiro traballo profesional foi en 1976 cos fotógrafos Herce. Iamos ás festas dos pobos cun touro de cartón e un cabalo para que a xente retratase. Imaxínese vostede o que era para un jovencito como eu! Nos pobos da montaña, bastante ben, pero na Ribeira puñan o touro e o cabalo como peite. Faciamos fotos, revelabámonos en Pamplona e volviamos aos pobos a repartir. Tamén empecei a facer vodas, bautizos e comuñóns.

Como chegou a Prensa, a Egin?

Antes de difundilo fíxose unha gran campaña de apoio e nós participamos na recollida de fondos no bar. Empecei a realizar colaboracións puntuais a principios dos 80 e logo entrei no grupo de traballo en 1988, ata que o pecharon en 1998. Tamén traballei moito para Euskaldunon Egunkaria e para ARGIA.

Tiveches que sufrir persecución tanto no bar como na fotografía.

Si, así é. No 74, a miña muller e eu fixémonos cargo do bar e naceron o noso catro fillos. Era un bar moi animado. Ao final da época de Franco, o ambiente estaba vibrante e alí reuníanse moitos patriotas. En 1976 coloquei unha gran ikurriña de tres metros, Ceferina Fontellas, propietaria da libraría Abarzuza, que coseu en dous días. Despois fixéronme pagar ben. Pronto comezaron as ameazas, os ataques, as malleiras… unhas veces eran uniformes e outros guerrilleiros de Cristo Rei e outros, pero, sen dúbida, o máis duro foi o artefacto que o 27 de marzo de 1979 colocamos no baño do bar. Pouco faltou para que morrésemos a miña muller, os nosos dous fillos maiores e eu. Un home un pouco raro entrou no bar, tomou dous vermellos gaseoso e dirixiuse ao retrete cunha bolsa. Saíu correndo de alí sen recibir unha volta de nove pesetas. Todo é moi raro. Ao ouvir a cisterna goteando, fun ver o que ocorría e alí atopei a bomba preparada para explotar. Menos mal que había algúns cables á vista e por iso non o toquei, si non… Fixen que todo o mundo saíse de alí. Custoulles dúas horas que viñesen despois de chamar o técnico de explosivos. Ao desmontar a bomba, deu unha portada e enviou a un policía á parte dianteira da rúa. Foi terrible. Pasámolo moi mal, pero nunca esquecerei a solidariedade e a axuda da xente que veu despois. Veciños amigos, clientes, moita xente… traballaron en auzolan para arranxar o bar e recadar diñeiro para reabrilo. Estiveron dous meses sen parar. O día que demos a coñecer fixemos unha gran festa. Na rúa Jarauta congregáronse centos e centos de persoas, unha chea de charangas e músicos e moitos outros camareiros de bares que acudiron para axudarlles cos seus traxes máis elegantes. Verdadeiramente conmovedor. O caso, por suposto, non foi investigado e quedou aí e ademais a Garda Civil sorríame. Dicíanme, “como non van pór bombas no teu bar tendo en conta á xente que está aí”.

E pouco despois a Carabanchel?

Si. Os ataques e as ameazas continuaban, e non había paz. Dous anos máis tarde, en 1981, fun detido acusado de pertenza a banda armada. Paseino moi mal. Tivéronme no cuartel da Garda Civil durante nove días e fixéronme de todo: malleiras, paus, saco fóra pola noite coa cabeza tapada e púñanme unha pistola na cabeza con todo tipo de ameazas… Repetíanme mil veces o que a min e á miña familia ían facer. Pasa moi mal. A tortura psíquica era máis dura que a física. Quizá despois das dúas primeiras patadas sentes menos as seguintes, pero o psíquico é moi decepcionante. Desde alí leváronme a Carabanchel. Tentei denuncialo e ensineille ao xuíz como tiña as pernas e os testículos cheos de contusións, pero díxome que podía ser consecuencia dun accidente de coche e non aceptou a denuncia. Cando me enviaron ao cárcere, pensei que así polo menos me tomaría un descanso. Estiven alí preto dun ano e había máis amigos que aquí. Había moita xente que pasaba polo bar.

Que lle acusaban exactamente?

Dicían que controlaba desde o meu bar aos policías que ían comer a outro bar, pero iso é imposible porque non se ve, queda na esquina e queda máis aló. O avogado demostrouno e ao final saín un ano no cárcere.

Volvín ao bar, pero vimos claro que non podiamos vivir alí e así. Todos os fins de semana a policía entraba a desaloxar o local. En todas as categorías. Os ataques e a persecución eran continuos, e ademais de todo isto, na Zona vella había unha chea de heroína e non había maneira de vivir alí con catro nenos pequenos. Na década dos 80 era moi difícil vivir na Zona vella. Así que empecei a traballar en Egin, pechamos o bar e fómonos a vivir a Zizur.

E o fotógrafo sempre na primeira liña dos conflitos?

Si, así é. Estiven nas mobilizacións contra o vertedoiro que querían construír no Val de Aranguren, contra a autovía de Leitzaran, en Itoiz, no gaztetxe Euskal Jai, nas reivindicacións das mulleres e os insubmisos, nas reivindicacións do eúscaro… E sempre con problemas cos policías. Pegáronme moitas veces e logo quitáronme os carretes de fotos e hanme ennegrecido. Outras veces, en cambio, eu corrín máis rápido e conseguín salvar as vías facendo o camiño ás agachadas ou con axuda doutras persoas. Unha vez, por exemplo, a Garda Civil empezou a disparar nunha protesta contra a autovía de Irurtzun-Andoain e eu fixen unha chea de fotos. Cando vin que un patrón viña cara a min, conseguín sacar o carrete e no seu lugar puxen outro novo na cámara. Escondín o cheo nos calzóns e cando chegaron os gardas, sen pedir identificación algunha, quitáronse o carretón da cámara e puxérono negro, dicindo: “Toma, para que o publiques mañá en Egin”. Así o fixen, ao día seguinte sacáronse todas as fotos. Denunciei a través da Sociedade de Fotógrafos e desde entón nas mobilizacións da autoestrada non me deixaban pasar á primeira liña para fotografarme. Sempre había uns gardas ao meu lado.

Pero non sempre tiven tanta sorte. Unha vez había policías dando unha malleira a tres novos na rúa da Carmen, cerca do monólito de Miguel Castillo, que a policía acabou de matarlle dun tiro. Estaba a facer fotos e, sen darme conta, viñeron tres policías, arrincáronme a cámara, embazaron os carretes e déronme unha chea de golpes. Quedei case inconsciente, tirado no solo, e menos mal que un veciño viño e levoume á súa casa.

Cal foi a carga máis salvaxe que viches?

Aranguren. Había moitas persoas maiores sentadas, pechando a estrada, e o policía empezou a disparar pelotas a dous metros de distancia. Só dous metros! A xente sangrando, no solo…

Outro día, nunha protesta de insumisión, fixeron unha dura carga fronte ao cuartel da Garda Civil e os fotógrafos recibimos unha chea de golpes. Ao fotógrafo de EFE rompéronlle o brazo e non había forma de trasladarlle a un centro hospitalario. Moitas veces pasámolo moi mal.

Terás unha chea de anécdotas…

A miúdo dicíanme que estar alí era sinal de que algo ía suceder. E ás veces aquilo me asqueaba. Unha vez cheguei á Deputación para asistir a unha conferencia de prensa ordinaria e un policía empezoume a tocar os poldros coa lema habitual. Contestei: “Ah, non o sabes? Dentro dun vinte minutos aparecerán todos os solidarios de Itoiz para encadealos”, e subín á rolda de prensa. Baixei e atopei toda a beirarrúa chea de policías “negros”, deses especiais. Marcheime. A partir de entón xa non me preguntou máis ese axente.

Os insubmisos, en cambio, sempre dicían “Estando Joxe aquí, estamos máis tranquilos” e os solidarios de Itoiz chamábanme “Fodido paparazzi” de broma. Os policías, en cambio, chamábanme “o fillo de puta con coleta”. “Atención, aquí está o mocoso facendo fotos. Coidado co que facedes”, dicían ao principio, pero logo, cando a tensión se desbordaba, a hostia comezaba e todo se acabou.

Ás veces os policías pedíannos aos fotógrafos que non nos sacasen a cara e eu dicíalles que si non querían aparecer, era mellor que se cubrisen a cara. Eu non veño pintarlle a cara, pero non me irei a tapar as caras, díxenlles. En Aranguren, por exemplo, isto ocorreume e ao día seguinte os gardas civís chegaron coa cara tapada.

Por que abandonou a súa profesión?

Pechar foi un gran pau. Colaborei con outros medios de comunicación, moi a gusto, pero despois constituíuse a axencia Argazki Press e como eu non entrei, cada vez tiña menos traballo. Ademais, cólganche as etiquetas inmediatamente. Así non puiden continuar e volvín á hostalaría. Agora fago as fotos que quero.

Que opina da Lei Mordaza?

Nesta profesión, e na sociedade en xeral, avanzamos tecnicamente, pero retrocedemos en liberdade. Moitísimo. Por unha banda, agora hai moito menos movemento na rúa, e non porque non haxa necesidade, senón porque a xente queda en casa por medo a perder o traballo, imaxínomo. Doutra banda, hoxe en día é moito máis difícil traballar coa Lei mordaza. Moitas das fotos que fixen serían impensables hoxe en día. Se fose hoxe estaría no cárcere por esas fotos. Seguro que non pagaría a multa.

Como cres que é a fotografía da prensa actual?

Moi monótona. As roldas de prensa sempre son bastante aburridas. Doutra banda, na miña opinión, hai que denunciar que hoxe en día hai un intrusismo tremendo. Moita xente está a enviar fotos e vídeos a todos os sitios, só para ver o seu nome nos medios de comunicación, e os xornais e revistas cólleno todo. Tamén entran cando non teñen que entrar, en busca de imaxes extremas. Isto fai que hoxe en día moitos medios de comunicación xa non queiran contratar persoal, simplemente enchan as páxinas con traballos concretos de freelancer e co que lles chega gratis.

Canto maior sexa o morbo, mellor.

Son o contrario. Unha vez fixen a foto dun traballador que morreu en accidente laboral. Terrible. Non quixen publicar. Agora, despois de moitos anos, púxena no libro. Tamén estiven no desastre do cámping de Biescas ou no terrible accidente de tren de Huarte, pero non quixen sacar fotos de persoas. Outros teñen menos escrúpulos. Coñecín a un fotógrafo da DYA que traballaba nun xornal de aquí. Coñecía os accidentes antes que ninguén, ía en moto e chegaba antes que a ambulancia. Contaba que en máis dunha ocasión chegara alí e movía os cadáveres e os feridos para facer as fotos que quería. Díxenlle que non era fotógrafo, senón un hijoputa noxento! Agora todo este morbo considérase normal.

Como xurdiu a idea de facer un libro?

A xente dicíame moitas veces cando tiña que facer unha exposición ou algo así con todas esas fotos especiais, pero eu prefería facer un libro despois de retirarme. O meu último traballo fíxeno na hostalaría e cando me retirei regaláronme un bo escáner. Comecei a escanear os negativos. Fun co meu proxecto á editorial txalaparta e enseguida empezamos a traballar. Teño que dar as grazas especialmente a Mikel Soto porque foi o que puxo todo iso en orde.

Que fotos gustaríache facer?

Virxe santa! Pois, unindo todos os partidos políticos de Navarra, reivindicando que tamén é Euskal Herria, xunto con outras provincias vascas.