Jon Garaño, 80 egunean, director de Loreak e Handia, afirma que tivo máis tendencia que na suma para os dialectos vascos. Con todo, cre que, máis que o dialecto vasco, hai moita xente que fala entre o dialecto e o batua, sobre todo os mozos. Por tanto, non pon liñas entre o un e o outro. En moitas ocasións, a elección entre ambos foi algo que tivo gran importancia o actor. Fíxoo na película: Como llas arranxa mellor, como lle salgue máis natural. Outra cousa é que a película Handia estréase no século XIX. Non utilizaron a linguaxe de Tolosaldea, xa que non sabemos como falaban entón en Altzo, utilizaron unha linguaxe que lles fai crer aos espectadores. Con todo, o actor sempre está no centro, se algunha frase lle saíu máis natural á vez, pois así o conservaron.

Patxo Telleria non lle gusta a separación entre os dialectos vascos e o batua. Ao ser euskaldun berri di que o fai en dialecto, en eúscaro, en ton de provocación. Dirixiu dúas películas en eúscaro (Igelak e Bypass) e dirixiunas en eúscaro. Na súa opinión, nas obras de ficción audiovisual hai que cumprir tres regras en canto á linguaxe: comprensión, expresividade e credibilidade.

Puxo un exemplo para explicar o último termo. O personaxe de Lubis (Telleria prepara o guion da película O fillo do acordeonista) fala en eúscaro unificado na novela de Bernardo Atxaga, pero cando se converte nun personaxe de carne na película non é crible que o asistente de Asteasu fágao en común. O que é crible na novela, poida que non sexa nada na película.

Para responder as preguntas da mesa redonda, Paul Urkijo só contou a experiencia da súa primeira longametraxe, que se estreará o 2 de marzo. ERREMENTARI é unha película histórica e fantástica. Como histórico, ten que convencer aos espectadores de que está situado no século XIX. Cre que debe de ser o ton do vello euskera e, por tanto, utilizou a un alavés que xa desapareceu do seu posto. Creible, pero sen esquecer que é fantástico, este xénero dáballe unha gran oportunidade de xogar coa linguaxe con moita liberdade. Límite único, inteligibilidad. Na película hai de todo: pequenos alaveses que falan en euskera como o desaparecido dialecto alavés, un administrador da deputación que fala de maneira máis culta e urbana, e Patxi Errementaria que fala á maneira de Ataun. Os demos fano de forma conxunta, en euskera vestido e con frases apocalípticas. Urkijo dá cor aos personaxes a través dos textos da linguaxe.

En opinión de Olatz Beobide, a linguaxe elixida debe servir ao espectador para gozar da historia, entrar nela e non saír dela. Hai que facerlle o próximo, e ao mesmo tempo non pode dicir o espectador, “que dixo aí?”. É o director da teleserie Eskamak kentzen e é o traballo que ten na cabeza cando o contou. Os actores tiveron a liberdade de expresarse na súa linguaxe e, ao mesmo tempo, tiña que ser crible, xa que non todos eran de Mutriku, pero a historia estaba en Mutriku e as escabecheras eran de Mutriku.

Á hora de elixir un idioma ou outro, o catro están de acordo en que a credibilidade debe ser tida moi en conta, pero Garaño engadiu que a credibilidade hai que darlle importancia na medida. Contou un exemplo para explicalo. Moita xente que viu a película Loreak díxolle que non era crible que todos os personaxes falasen sempre en eúscaro e que toda a película fóra en eúscaro: “É verdade, non sempre falamos en eúscaro. Pero non temos problemas para ver a película Vacas en castelán. Os americanos fan Cleopatra en inglés e fáillenos crible”.

Filólogo, ese “sabio amigo”

Como técnico de son, preguntáronlles si adoitan ter ao seu lado a un asesor de idiomas, a un lingüista ou como sexa, e si sempre son asesórelos máis axeitados. Olatz Beobide foi directora de Goenkale e ela ten moi bo recordo dos responsables de eúscaro. Non os considera como comisarios senón como figuras moi útiles que buscaban sacar o máximo proveito á oralidad. Jon Garaño cualificou esta figura de “amigo sabio”. Sempre teñen a alguén que sabe moito da lingua e no caso de Handia tamén traballaron con outro de Altzo. Di que son importantes, que dan certeza. Isto non sempre significa que cumpran co que eles dixeron, pero na maioría das ocasións si aceptan o que dixeron “amigo sabio”.

Patxo Telleria leva sempre ás costas ao filólogo, licenciado en Filoloxía: “Por iso non teño moita fe nos filólogos”. Di que ser filólogo (ou polo menos ter o título) non é tanto e que non sabe até que punto foi unha garantía na súa traxectoria creativa. Como fixo películas de forma unificada, díxolle que non tiña ningunha necesidade especial.

Urkijo tivo a Gorka Lazkano ao seu lado en todas as rodaxes, atento ás ordes dos actores, para controlar a reprodución da linguaxe perdida en Álava. Ademais de Lazkano, Koldo Zuazo acompañoulles na aventura de revitalizar o dialecto desaparecido. Para o director da película Errementari foron imprescindibles “amigos sabios”.