José Luís Sánchez-Bravo, Xose Humberto Baena e Ramón García Sanz foron fusilados o 27 de setembro de 1975 tras o asasinato de Txiki e Otaegi.

Durante a Transición, os partidos, o Partido Socialista, o Partido Comunista… e agora a quen teño que reclamar que me mataron ao meu irmán? O que pasa en España é unha vergoña, non ocorre en ningún sitio. Aí están os da extrema dereita, os falanxistas, saíndo á rúa e golpeando, insultando ou ameazando de morte, como a alcaldesa de Madrid, Manuela, a Carmen. E sen castigo. Non son partidario da independencia de Cataluña, pero non me entra na cabeza que os convocantes do referendo entren no cárcere. Pola contra, os que están a roubar, pegando, asustando á xente… non teñen castigo. Onde está a xustiza? Quero irme de España! É indignante que a xente vote a eles unha e outra vez. É noxento.

Vides de Galicia, crecestes en Vigo.

Somos galegos por parte da nosa nai, o pai era de orixe madrileña. En casa era o segundo, José Luís o terceiro, un ano e medio máis novo que eu. Eu caseime con 18 anos e vin a Murcia, co meu marido feito de aquí. Entre tanto, Luís, ou Luisiño, traballaba no instituto. Como era habitual naquela época, en casa non se falaba de política. Era o franquismo. Máis tarde souben que o meu irmán estaba metido en política.

Casaches, deixaches a casa dos teus pais, mesturas coa túa familia. Uns anos máis tarde, José Luís dirixiuse a ti.

Verán previo ao falecemento. A noiva estaba embarazada e querían casar. Luís púxose en contacto comigo para que eu puidese pedirlle a Vigo a súa partida de nacemento para poder casarse. Luís xa se escapou. Está acusado de distribuír panfletos nunha fábrica de Vigo, na que se lle acusa de homicidio. Escapouse antes de que a policía viñese á nosa casa. A súa nai quedouse tan triste que non tivo noticias de Luís durante dous anos. Cando o meu irmán se puxo en contacto comigo, a miña nai soubo que Luís estaba en Madrid. A Brigada Política Social perseguíalle, aquel policía que che disparaba, levábache á comisaría e che torturaba. Iso non se conta. Nin o PSOE nin o PCE din o que pasaba naquela época.

Viste que habían torturado ao meu irmán.

De primeira man. Fixérono a puñadas, sangraba pola chaqueta, tiña o torso ennegrecido, o rostro deformado. E como é posible que o responsable desas torturas, que aínda vive, poida andar libremente pola rúa? É unha vergoña. Para min, con todo, teñen tanto ou máis culpa que o pp, os partidos que din que son de esquerda, que quixeron esconder todo no fondo. Coñecemos o Partido Popular, de onde vén, onde vai, pero a esquerda está calada? Vergoña! Enganan ao pobo.

Despois de casarche, en Murcia, tiveches na túa casa a Silvia e Luís, fugitivos.

Estiveron dous días na nosa casa e despois foron a Mazarrón (Murcia, España). E [Antonio] Pouse foi asasinado polo tenente da garda civil en Madrid [17 de agosto de 1975], o seu irmán estaba en Murcia con Silvia. Eu tiña un coche vello, pero non funcionaba e collemos un taxi para que Luís, Silvia e eu fósemonos/fósemosnos de Murcia a Mazarrón. Cando lle acusaron de participar no asasinato de Pete, pedinlle ao taxista que dese testemuño de como nos levou ao tres un día determinado de Murcia a Mazarrón. O irmán, que non foi acusado de ser o autor material do asasinato, foi asasinado, con todo, polos Mossos d 'Esquadra. Machucárono e esnaquizáronnos.

Familia, quere vostede dicir?

Esnaquizaron á nosa familia. Outro irmán, Manuel Ángel, suicidouse anos despois. Arroxouse desde un terceiro piso, rompeu as pernas e pasou o verán no hospital. O ano seguinte non fallou. O 5 de xullo de 1983 suicidouse por un noveno posto. Manuel Ángel non superou a dor que lle supuxo a perda do seu irmán. Manuel Anjel nin se detivo na capela nocturna que pasamos no cárcere de Carabanchel (Madrid, España). O seu sufrimento, a súa impotencia. Queimou as mans cos cigarros… Viunas vermellas, non tiña outro irmán, só ás súas irmás. A miña irmá Dores F nunca levantou a cabeza. Sentiu deprimido, enchérono de pastillas e así rebentou. José Luís morreu en 1975 aos 21 anos; Manuel Ángel quitouse a vida en 1983 aos 25; a terceira, Dores Fe, aos 33 anos...

Que di da dor dos pais?

José Luís era o que máis axudaba á súa nai en casa. “Non tiven un fillo como el”, dicía a nosa nai, “E quitáronmo”. Con esta dor viviu até a súa morte. Leveina a vivir a Murcia, ao meu colo. De cando en vez dicíame: “Que fago eu vivo no mundo?”. El vivo e tres fillos mortos. Non se lle metía na cabeza. Entón eu dicíalle: “Mamá, necesítoche!”. Díxenlle que necesitaba axuda, pola contra parecíame que se ía a marchar, porque non tiña ganas de vivir. Foi duro, duro, e ao final os responsables foron liberados, aquí non pasou nada, non se impuxeron sancións, dixeron que había que esquecelo, que non se podía facer outra cousa. Non podería ser doutra maneira naquela época, pero despois non? Había que facer unha limpeza e levar ante o xuíz aos responsables daqueles crimes, si non é posible en España, fóra de España.

José Luís e a súa muller Silvia Carretero regresaron de Murcia a Madrid. Cando se decatou deles?

Cando o seu irmán foi detido o 29 de agosto. Lino na prensa. Vin a cara do meu irmán, incrédulo, pois cría que aínda estaban en Mazarrón. Despois, como era de esperar, púxenme a buscar un avogado. [José María] Acudimos a Gil-Robles, o mellor naquela época. El, en cambio, non o fixo, pero deunos a Paka Sauquillo, a Fernando Salas e o seu teléfono de despacho. Avogados marabillosos. Eles ocupáronse diso. Tentárono, pero non había nada que facer. Todo estaba preparado. Pena de morte. O xuízo non foi máis que un simulacro. Non se admitiron probas.

Estivo no xuízo.

Sacáronme da sala e leváronme coa miña nai ao DGS de Madrid [Dirección Xeral de Seguridade], seguido doutros coches. Detrás da nosa, a de Billy o Neno. Máis atrás, a prensa estranxeira. E menos mal que chegaban xornalistas estranxeiros. Creo que a policía nos levou ao hotel por medo ao seu testemuño, no canto de deixarme no DGS… Mentres tanto, na sala de vistas, cando condenárono á morte ao seu irmán, eu gritei “Luís!” e el volveume a cabeza. Entón un dos policías que tiña ao seu lado deulle un lapote para que mirase cara a adiante. Eu empecei a gritar: “Asasinos, criminais!” Sacáronme do salón.

A capela nocturna achegouse.

Si. Humberto Baena nun lado da cela, na cela central, e Ramón [García Sanz] no outro lado. José Luís foi detido o 29 de agosto, fusilado o 27 de setembro, e aínda sangraba na súa chaqueta, negro, coa mirada perdida. Estaba esnaquizado. A súa muller, Silvia, estaba no cárcere de Yeserías (Madrid), onde foi trasladada a Madrid para ser atendida. A noite en que o seu irmán pasou acariñando o ventre de Silvia, que estaba a esperar por espazo de catro meses. A nosa familia estaba alí, a de Baena non chegara até a última hora, xa que a familia procedía de Vigo. Ramón era un padriño e non tiñan noticias da súa nai… Estabamos con José Luís Silvia, a miña nai, a miña irmá Dores Fe, o meu irmán Manuel Anjel e o cinco, e separámonos para estar tamén con Baena e Ramón, con quen non había máis que un avogado. A capela nocturna foi espantosa. Recordo que cantamos cancións de Galicia... Non desexo a ninguén. Agora non quero máis que limpar o nome do meu irmán. Non era terrorista, non era asasino. Mentres viva, direi: o meu irmán era un home fiucego, un home bo, intelixente.

Silvia, a esposa de José Luís, estaba catro meses. Nacida a filla, é secretaria da embaixada española nos Países Baixos, nA Haia, afastada da memoria do seu pai.

Naturalmente, non coñeceu ao seu pai. Era a nena dos meus ollos, porque era filla do meu irmán, e eu tiven dous fillos, pero non tiven fillas. Non sei si a educación que recibiu no Liceo Francés de Madrid tampouco se apartou da imaxe do seu pai. Ten 42 anos, e cando cumprín 18 anos e celebraron a festa de fin de lizeo, deixei de ter relacións con el. O Hotel Palace de Madrid acolleu unha gran festa. A limusina e os Koplowitzs de alá. Era contrario aos meus principios e non marcheime. A rapariga cambiou de nome: Louise Sánchez Rostou aparece, pero en realidade é Luisa Ramona Humberta Anjela Juana Sánchez-Bravo Carretero.

Ademais do nome do seu pai, leva o de Humberto Baena, Ramón García Sanzábá, Anjel Otaegi e Juan Paredes Txiki.

Di que é unha persoa moi discreta, que os xornais podían insultarlle. É posible, xa coñecemos a prensa. Pero me doeu que o meu sobriño me cambiase de nome, e, por suposto, non fun á festa. Desde entón non volvín a saber nada del.

Humberto Baena, Ramón García Sanz e o seu irmán José Luís foron fusilados en Hoyo de Manzanares, Madrid.

E alí estiven. O avogado Fernando Salas e eu fomos até o fusilamento, pero non nos deixaron ir. Con todo, ouvimos claramente o tiroteo, adiviñamos as siluetas dos fusilados. Logo, desde o lugar do fusilamento, vimos aos policías rindo e gritando. Non sei si tomaran ou beberan algunha sustancia, pero viñan contentos, tanto os gardas civís como os policías, voluntarios que formaron os pelotóns de execución. Cando estabamos a meter os corpos na bolsa de plástico, dixen a Fernando Salas e eu, do burro negro e dous ao xuíz militar que deu a sentenza. Estaba pálido. Nin sequera podía gustarlle o que vía. Non deixaron pasar a prensa.

Falando de limpar o nome do seu irmán, en 2012 o Goberno Vasco recoñeceu a Txiki e Otaegi como vítimas da violencia política. Leste mesmo ano, o Parlament de Cataluña desmentiu os xuízos que se celebraron durante o franquismo na Cámara catalá.

En España é impensable. Co pp no poder, nin llo imaxinan. E cando o PSOE mandou, que fixeron? Non vexo diferenza entre un e outro. Onde está a diferenza? E que fixo o PCE, que fixeron [Santiago] Carrillo e [Dores] Ibarruri? Había que esquecelo. Amnistía para todos, uns e outros. Tamén para os que torturaron ao meu irmán? Amnistía? Ah, si! E agora que estamos a ver? A extrema dereita está cada vez máis orgullosa. Porque llo deixaron. Contan co apoio do Estado, da prensa e do sistema xudicial. Isto é España, amigo, isto é España. Neste pobo moita xente abandonounos. Porque os nosos fillos, entre outros, son Sánchez-Bravo. Viviamos na rúa onde estabamos, na mesma Vigo, un home que vivía arriba o ceo e abaixo a terra, e que me viu, e que lembraba o que lle dixo ao seu veciño: “Mira, irmá do terrorista!”. Como quen non come, quen vota ao PP. Quen podería comprendelo? Estamos tolos. O mundo está trastornado. Non entendo… Ouza, Otaegi foi fusilado, e o outro? Disparáronlle? Era Garmendia, non?

Si, José Antonio Garmendia Artola.

Acórdome...