Que impresión xeral ten o Campionato deste ano?

Kepa Matxain: Creo que hai un corpiño moi grande preestablecido. Comezando polos temas, está moi marcado como cantar en cada exercicio: desde o zortziko grande, desde o serio, desde o pequeno, desde a frivolidade, ata que nas respostas de punto sálvese o que poida, desde o punto de vista da pequena ou da curta de seis, coas máis grandes razóns posibles, e no cárcere coa épica en abundancia. Gran parte do guion que se pode esperar de cada sesión está escrito de antemán. Por iso a miúdo xorden os momentos máis belos cando os bertsolaris buscan o contrapunto ou conseguen saír dese corpiño. Por exemplo, Sarriegi inventouse nos centros penais de Irun e Pamplona/Iruña. Cosía tres excelentes versos, desde o humor, demostrando que o humor tamén serve para o cárcere, que non ten por que estar reservado para o zortziko txiki.

Kattalin Miner: Creo que ás veces somos moi exixentes e outras veces pedímonos moi poucas cousas ao campionato. Porque con humor, por exemplo, creo que a miúdo o público está sedento de humor, pero entendeuse que non se pode pedir demasiado de humor nun campionato, hai outros sitios para iso, e logo, co menor golpe, o programa estala. Deberiamos saber ler iso.

Que exercicio necesita algunha revisión?

K. Miner: Puntuka é un exercicio que podes andar solto na praza. Na competición non sei si ten o mesmo sentido, porque hai que conseguir meter ben a rima, dar a resposta pertinente, e así, nunca salguen os programas memorables. Iso si, cando son bos son moi bos.

K. Matxain: O que me parece máis evidente é o dos puntos contestados. É evidente que o formato actual de resposta de puntos non funciona. Serve para a praza, onde ao bertsolari pónselle os puntos que teñen que ver directamente coa súa vida. O público coñece ao bertsolari, sabe de que mundo procede, entende o código e o exercicio funciona. Na competición, con todo, enténdese que non é xusto pór as cuestións persoais como puntos, xa que poden xurdir desequilibrios, e proponse como solucións os puntos sobre temas xerais, con frases para “ricos e pobres”. Case a única forma de responder a un punto en concreto é ridículizar o punto en si. Non sei cal é a solución. Poida que haxa que pór puntos de estilo da praza, máis persoais, aínda que sexa inxusto. Ou quizá hai que pensar si ese exercicio ten cabida na competición, non o sei. Pero hai que falar do asunto.

Oficios a partir da mesma ou distinta posición?

K. Miner: Dicimos que o traballo dos xuíces é ingrato e que non é fácil para os autores dos temas, pero hai comentarios: en temas de zortziko grande, por exemplo, os bertsolaris empezaron a colocarse en dúas posicións diferentes, e menos mal! Porque antes… o único que se apreciaba era a capacidade do bertsolari para sacar algo diso. En cambio, estou a gozar dos temas do cárcere. Por exemplo, o cheiro que se puxo en Amurrio. Pensei: como non saíu antes este tema? A descrición do cheiro a través dunha imaxe e da oralidad dá moito xogo. Por iso saíron tan bos versos.

Como está a tensión entre o discurso e a técnica?

K. Miner: Aquí a pregunta principal é: puntúase o discurso? Aínda agora, dáse unha boa puntuación á forma, e por suposto, estamos na competición, pero hai un choque, que por exemplo. Ademais, si tomamos o campionato como expresión da nosa idiosincrasia cultural e atribuímos unha especie de representación aos bertsolaris, hai que pedirlles que fagan tamén unha achega discursiva. Até que punto isto serve para entrar no BEC? É que o bertsolari ten que encher todo para vestir a txapela? É outro debate.

K. Matxain: É imprescindible manter acendido o chip do discurso, darse conta do que fortalece a mensaxe que se tira do micro, do que pon en cuestión. Ademais, ultimamente noto moitas voces mirando ao bertsolarismo desde ese punto de vista. Pero aínda que o debate “forma de fondo” serve para explicar algunhas cousas, paréceme demasiado ríxido a partir dun punto, porque o que di algo distinto de facto está a dicir algo distinto. Por exemplo, a sesión de Maule non me gustou. Examinando discursivamente, non observei ningunha mensaxe inapropiada nin erro. Por que non gustoume? Precisamente porque botaba de menos algo que non fose un discurso. Outro exemplo: por que son bos os versos que Lujanbio deixou no cárcere de Irun? Porque expuxo o tema dos transgénero? Ou porque dixera o que dixera, tal como díxoo? Para min é interesante pór o foco aí, porque pola contra parece que estamos a xulgar un panfleto, e o verso, si vai ser bo, non pode quedar no panfleto.

K. Miner: Aí ademais hai unha gran falacia, e é pensar que se gañan aplausos por cantar un tema que está “de moda” na sociedade. Iso non é así. Podes sacar o tema do racismo e non chegar a ninguén, porque non o fixeches crible, porque non creaches empatía, porque non desprazaches ao oínte do seu escano, e por iso non vai gañar máis puntos. Debe haber un perigo, non tirar o panfleto buxán. Debe levar o receptor a un lugar onde non se sitúe doutra maneira. Lujanbio fixo outra cousa co tema dos transgéneros: sorprendeu ao oínte a través dos seus personaxes. “Si non é o que pensaba, que é o que teño diante?”. Nas imaxes do programa apréciase como ao longo do tres versos estálaselle a cabeza ao oínte. Non só falou das vivencias deste transgénero en primeira persoa, de todos os seus traumas, senón que puxo ao oínte a oportunidade de xogar. E así, fixo discursivamente unha cousa moi inxenua. Merece a pena puntuar? Si, pero por facelo así, non só por sacalo.

K. Matxain: Podo imaxinar facilmente un verso tan malo como progre sobre transgéneros. O mérito de Lujanbio foi que atopou un pouco de aresta no tema, pero a próxima vez pódelle atopar cantando sobre os nenos de acollida, sobre os cardeais do Vaticano ou sobre o Relatorio de Autogoberno.

Habería que modificar algún criterio de sentenza?

K. Matxain: Creo que a conveniencia se puntúa no alto. Cósense versos sen resbalones, pero, ao mesmo tempo, o de baixo brillo consegue puntos. Pola contra, alguén pode tentar dicir nun verso algo que vaia máis aló do evidente, sen redondealo por completo. Puntúase máis o primeiro que o segundo. Creo que un pouco de xenerosidade débese a quen asume o risco. En lugar de premiar o non caer, hai que premiar o intento de acerto, porque si non, gana a mediocridade.

Constrúense personaxes cribles?

K. Miner: O risco está absolutamente relacionado coa credibilidade. Como Nerea Ibarzabal, meterse na pel dun neno e baixar a argumentación ao mínimo, dicindo “Porque comiches demasiadas picas”, iso é arriscar. É máis fácil pornos no papel dun neno e dicir o que nós diriamos. Poría no contrapunto os bertsos de Amurrio de BEÑAT Gaztelumendi, que sen dúbida foron moi bos, pero os pensamentos dun neno de 7 anos non eran os mesmos. Os versos eran terribles, a situación estaba moi ben descrita, pero se non foi un pouco pór en boca doutro o que nós queremos dicir. É lexítimo e faise o que se pode, pero é unha cuestión de credibilidade. E coa camiseta de Laburu, a de Ditxosozko tamén, até que punto construíu un personaxe digno de fe para dicir iso ou non…

K. Matxain: Este debate deu para moito. A min deume a dúbida de até que punto é posible a ficción en verso. Algúns subliñaron que o do pintor era un rol e, por tanto, Laburu referíase á ficción. Este argumento non me convence. Si unha gran maioría dos oíntes entendeu que nese momento Laburu estaba a cantar –e non pintor-, paréceme unha proba suficiente para dicir que o argumento da ficción en verso non vale tanto. Porque, en bertsos, o oínte é unha peza imprescindible. Ao bertsolarismo non se lle pode recoñecer tanta autonomía como a calquera película, novela ou algo que se poida madurar con todo o tempo do mundo. O esquema básico da comunicación di: “emisora – mensaxe – receptora”. O bertsolari é o emisor, a mensaxe é o bertso e o receptor é o oínte. Pero, ao mesmo tempo, a reacción do oínte interpela ao bertsolari, e entón o oínte convértese en emisor, os seus aplausos, asubíos, risas, etc., e o receptor é o bertsolari. É unha comunicación bidireccional, que ademais se dá de súpeto. Nesas condicións, facer unha ficción pura é moi difícil.

K. Miner: En moitas ocasións parece que é criticar iso é facer contra o humor. E non, a min encántame o humor, pero creo que precisamente o humor.

que para facerse bo, ou para ser ético, ou político, ten que ser ou estar de acordo entre iguais, ou de abaixo a arriba. É dicir, un homosexual pode rirse dun hetero ou dun homófobo, pero ao revés, estamos a reforzar as relacións de poder que xa existen. Hai que facer humor con conciencia e responsabilidade política.

Que importancia hai que dar aos puntos?

K. Matxain: Hai unha opinión que se escoita aquí e alá, que di “bo, si, isto é un campionato, pero o da competición é algo de segundo nivel. Miremos á creación cultural que deixa”. O intento de desnaturalizar a competición rénxeme por moitas razóns. Nin que dicir ten que hai alguén que se ocupa de bos postos. De todos os xeitos, falar de puntos non se entende como deporte

lóxica pura. Os puntos dan lugar a mil lecturas. Que puntúa alto? Que baixo? Por que? Os puntos son unha mostra do antigo canon. Aí están sete xuíces, sete cabezas que reflexionaron moito sobre o bertsolarismo, pondo un número a un bertso. Como non vai ser interesante falar diso? Paréceme que é un desexo de evitalo, un desexo de evitar un debate necesario.

K. Miner: Trátase, ademais, dunha valoración cunha carga ideolóxica total. Todos recoñecemos que ser obxectivo é imposible… pois falemos desa subjetividad! E vexamos o que está a valorar. E, para ter unha garantía, poñamos nela xuíces de distintas subjetividades. Poñamos, en primeiro lugar, muller e home, metade e metade. Ou xente de diferentes idades… así terán o equilibrio as subjetividades, e

Haberá unha garantía para que os distintos bertsolaris queden recollidos nos puntos. Porque agora asumimos a subjetividad, pero unha subjetividad gana a todas as demais. Isto é moi perigoso, porque sempre quedará alguén que non cumpra ese canon.

Como foi ser cronista?

K. Miner: Para min era un exercicio novo e comecei a gusto, pero recoñezo que nas últimas ocasións vinme encadeado, porque me custou criticar, dicir ou subliñar algunhas cousas. Cría que ter dificultades para criticar era algo que só ocorría na literatura vasca, pero deime conta de que nos bertsos é aínda máis difícil, e iso fíxome facer crónicas peores. É un mundo pequeno, tes gran aprecio pola xente, e moitas veces queres dicir unha cousa e non podes. Non me gusta por dar leña, pero son partidario de que saian discusións sobre a mesa e vinme atado a min mesmo ao facer a crítica, porque me daba conta de que o que dicía ía ser lido coa lupa. Si non fun eu mesmo, como os bertsolaris na competición, encorsetado.

K. Matxain: Eu trato de facer o que quixese ler. Como lector, si necesito cinco minutos para ler unha crónica, gústame cando o xornalista deixa a súa pegada. Por suposto, si móllasche, sempre hai risco de que á xente non lle guste, ou de que che ofenda. Aínda sabendo isto, creo que debemos ser honestos connosco mesmos e tratar de dicir o que pensamos.

K. Miner: A crítica e os comentarios están en todas partes. O campionato por excelencia é polémico en si mesmo, pero cando se lanza ao espazo público, vólvese feo. Como imos crear un discurso crítico, si tesnos medo de que se vaia a acoller persoalmente ou non? Ás veces pódese pasar e facer dano, é verdade, estamos as persoas detrás de todo, pero pódese debater sobre un evento cultural destas dimensións?

K. Matxain: É certo que as críticas positivas propáganse de maneira impresionante, e que as menos positivas traen silencio. Parece que o máis normal sería que nos halagáramos o un ao outro, e si alguén apunta algo, por exemplo, ou se fai chamar debaldo a si mesmo ou ten algún asunto persoal co que sinalou. Estes síntomas permanecen. É certo que o mínimo exixible ao crítico é o respecto. Pero desde o momento en que iso sexa así, deberían tomarse cun pouco de deportividade. De todos os xeitos, os que me rodearon a min viñéronme de moi boa gana, e nese sentido estou a gusto.