De onde lle vén o interese polo medio rural?

Dentro da ocupación rural hai xente moi diversa, hai xente que viña do ambiente do punk, que abandonou a tola vida da cidade e foise ao monte, daquela outros máis hippies… Pero nós eramos militantes natos da cidade. Eu mesmo, os meus amigos e os que hoxe en día son compañeiros, estabamos inmersos no movemento de ocupación da cidade e achegámonos ao medio rural e rural a través da militancia política.

Mentres estabamos en Barcelona coñecemos experiencias deste tipo, pobos ocupados como Sasé (Huesca) e Arizkuren (Navarra), e algúns membros de centros sociais autogestionados empezamos a facer autocrítica, a ver si aquilo que faciamos, vender cervexa en festas de casas okupas, era autogestión.

“Deixastes a barricada e fostes plantar leitugas”. Como é iso?

En Barcelona dicíannolo así, literalmente. Ao principio púxenme a investigar aos que foran á montaña e logo convertinme neles. Descubrín un mundo novo neses pobos ocupados, e esa sensación é moi forte. Adoitan ser lugares sorprendentes, distintos do lugar no que vives, e os proxectos tamén parécenche incribles. Logo, a medida que profundas, ves tamén carencias, pero nesa efervescencia de 20 anos pensas que nun lugar como este pódese traballar moito máis a autogestión dos recursos cotiáns, non só no material, senón nas relacións e formas organizativas. Outra cousa é o que hai de verdade, e poderiamos falar moito das relacións de xénero e dos roles de poder, pero esas son as miserias da práctica, porque en todos os proxectos, en principio, trátase de transformar todo iso.

Por onde andaches?

Primeiro estiven en Sasén, que corría o risco de ser evacuado e finalmente foi evacuado. Alí xuntámonos unha chea de xente esperando á Garda Civil, e como non viñan, mandáronnos que fósemos a uns encontros que organizaran en Arizkuren, e alí fomos. Logo volvín a Barcelona para terminar a carreira e estudei as experiencias de ocupación pirenaica para o traballo fin de estudos, sobre todo nas comarcas de Garrotxa e Ripollès. Estiven oito anos en casa, de ida e volta, coordinando as cousas. Navarra, Huesca e Alta Garrotxa eran as miñas zonas principais.

Que tipo de proxectos eran?

As zonas que habitualmente se elixen neste sentido son bastante extremas, polo que a maioría dos proxectos céntranse no autoabastecimiento. Nestes lugares, normalmente conséguese traballando ao aire libre, recollendo diñeiro, uva ou mazá, ou quizais cunha pequena produción de cosméticos caseiros. Si queres producir e vender verduras ou carne de forma ecolóxica, hai sitios máis axeitados, polo que as persoas que o desexen poden recorrer a outros sitios.

Despois da “euforia” inicial, publicaches outro tipo de reflexións sobre os límites da sacudida rural (Fe de erratas: Axitación rural fronte aos seus límites).

Levo moitos anos dando conferencias en todo o Estado sobre estes temas. Despois, Dani López e eu, do colectivo madrileño Baixo o asfalto está a horta, coordinamos un libro colectivo con textos e experiencias de 50 persoas. Dani estaba en Madrid e eu ía e viña, os fanzines na miña mochila. Durante moitos anos tocoume traballar como coordinador e dinamizador e, de súpeto, algúns autores, bastante lidos no ambiente, comezaron a falar de ocupación rural coma se fose a solución a todos os problemas do mundo e nas charlas sempre había alguén que dicía iso: “O que temos que facer aquí, como os de Lakabe, é deixalo todo e ir ao monte”. Escribín o texto para responder a esta tendencia. Levamos moitos anos vendendo e difundindo os nosos proxectos, e está moi ben, non digo que os nosos proxectos sexan absurdos, pero non nos enganemos a nós mesmos nin aos demais, dicindo que isto é a panacea e que todos deberían facer como nós.

No texto menciónanse os límites materiais.

A nivel material, a cuestión da autogestión é bastante limitada, non se pode saír do todo da rede de produción industrial de mercadorías: necesitas gasolina, materiais, ferramentas… Podes recortar moito, e é certo que en Sasén, por exemplo, construíanse pequenas bordas con arxila e pedras autóctonas, pero iso é unha excepción. E logo, en que consiste o autoabastecimiento da alimentación, pois algunhas galiñas, a horta, o leite… Ninguén planta cereais ou legumes de todo o ano. Por tanto, é evidente que hai que repensar isto.

En calquera caso, na súa opinión, as fronteiras inmateriais son a clave.

No persoal e na convivencia, aí fallan os nosos proxectos. Non se trata só de nós, en xeral todo o mundo falla, os conflitos están en calquera ámbito laboral e en calquera familia. Non estamos mellor que os demais, pero tampouco peor. Iso si, é certo que un dos principais obxectivos dos nosos proxectos é establecer un novo marco de relacións, de convivencia, de crecemento persoal... Cada un saberá con que intención foise a un lugar determinado, pero diría que non se trata, como tal, de ter un horto; o horto é un medio, queres que che axude a comer do que sementaches, a construír con outras persoas, etc. Con todo, como hai moita xente que coñeceu e marchouse esa comunidade, coñezo a xente que pasou moitos anos en Arizkuren ou Lakabe e que está disposta a seguir alí. Entón…

Ti non volviches á cidade e agora vives en Valcarlos.

Os que estivemos neste tipo de comunidades, e a pesar de deixalas, queriamos seguir na montaña, o 90% dirixímonos a grupos máis pequenos. Hai tempo que tiña claro que non quería vivir en grupos grandes. Vivín con outro catro amigos, con outros dous amigos, e desde hai cinco anos estamos en Valcarlos.

Que cambiou desde os primeiros anos?

Relación coa xente local. Mirando cara atrás, diría que isto cambiou considerablemente, nós naquela época non tiñamos ningunha relación co resto da xente que vivía no campo, viviamos á marxe e, na maioría dos casos, había unha disputa. É certo que é máis fácil relacionarse con dúas persoas (e ademais considéranche marido e muller) que con 20 persoas, xa que os veciños non saben quen vive alí nin quen non, nin si tes medios de vida. Pero, polo menos no meu caso, e creo que así era para todos, naquela época non tiñamos interese na historia da xente que nos rodeaba.

Pero agora é diferente. Aos poucos tamén me puxen en contacto con organizacións campesiñas, etc., fóra do gueto, e empecei a ler máis sobre a historia da agricultura, analizando que pasou nese mundo rural no que vivimos e, por tanto, que pensa a xente que non é como nós.

Precisamente, vostede fala da desaparición do vello mundo rural no libro que acaba de reeditarse: Vidas á intemperie, nostalxias e prexuízos sobre o mundo campesiño.

Moitos dos que fomos ao monte acúsannos de nostálxicos, porque din que queremos recuperar un mundo que botaron das cloacas da historia, pero a verdade é que a maioría non coñecemos ese mundo, aínda que a maioría somos descendentes de campesiños na segunda ou terceira xeración. A xente do vello mundo rural nunca escribiu a súa historia, senón outros, sobre todo os homes. Quería revisar e desmontar os tópicos que se escribiron sobre o mundo rural.

Como foi este mundo polo desfiladeiro da historia?

É unha consecuencia de moitos factores e cada territorio ten as súas propias características. Pero si retrocedemos un pouco, o peche das terras comunais foi un tremendo fracaso, nos séculos XVIII e XIX, coa creación dun estado moderno, centralizado, monetarizado polo estado da economía agrícola… A cuestión da xestión do territorio cambiou radicalmente, e o pobo sufriu un golpe tremendo; ademais, naquel momento, e non por casualidade, iniciouse a industrialización e o proletario.

Doutra banda, non podemos esquecer o proxecto de colonización europea. Este foi, por unha banda, un dos principais focos da acumulación orixinal do capital, que máis tarde serviría para a Revolución Industrial, pero, ademais, tentou por primeira vez nas plantacións do Caribe, na modernidade, un monocultivo a gran escala, abordado polos traballadores escravos. O azucre, sobre todo. Tentou unha nova lóxica de produción. Logo, os grandes propietarios europeos –Codorniu e Freixenet, por exemplo–, grazas ao diñeiro gañado nas colonias e á Ilustración, comezaron a crear escolas de agronomía e a introducir novas técnicas nas súas terras. Formouse unha nova visión da agricultura, púxose en marcha a industria alimentaria…

E no Estado español?

No Estado español, no século XX, ocorreu unha cousa chamada franquismo, e neses 40 anos cometéronse grandes atrocidades, pero entre outras cousas, baleirouse o campo, destruíuse a produción agrícola e desarticulouse a forza colectiva das organizacións e sindicatos do sector primario.

Non o puiden comprobar ao cento por cento, pero diría que o fenómeno dos pobos abandonados é totalmente español, e dígoo español porque é consecuencia do franquismo: Nos Pireneos hai máis de 400 localidades buxán. Pobos, si, con igrexa, quince casas e 70 grandes bordas. No Estado hai uns 1.500 pobos abandonados, sen contar os caseríos, as masas e os casaríos.

Volvendo ao tema, despois do franquismo produciuse a transición, xa o primeiro sector profesional xa estaba esmagado, tanto no organizativo como no anónimo, e en 1986, cando España quixo entrar en Europa, produciuse o último golpe de espada: Os Países Baixos, Alemaña e Francia aceptaron a entrada, sempre que vendese certos sectores agrícolas, especialmente o gando leiteiro, que afectou á cornixa cantábrica.

A diferenza é, por tanto, notoria no sur ou o norte de Euskal Herria…

Si, en Valcarlos vese claro. O caso de Gipuzkoa e Bizkaia é especial, por mor da industrialización, pero á Alta Navarra, por exemplo, afectoulle moito todo o que lle contei agora sobre o franquismo, e contrasta co de Behea ou Zuberoa. No Norte vese a moita xente nova co rabaño, grazas á lei da artesanía alimentaria poden vender os queixos sen facer tanto investimento, hai grandes feiras e, sobre todo, as organizacións colectivas do Norte e, en xeral, os sindicatos agrarios de Francia teñen unha gran forza. En calquera caso, hai unha tendencia, e en Iparralde tamén as pequenas explotacións terán que pechar nun período de 20-30 anos.

Que tendencia é esa?

Hoxe en día non ten sentido cociñar en Europa, porque vén de Rusia ou de Brasil ou do que sexa. O imperativo técnico prometido polo imperativo económico di que só as economías a gran escala son rendibles, e como por agora é posible levar as cousas lonxe grazas ao petróleo, a pequena produción a nivel familiar non ten futuro. Hai que lembrar, con todo, que aínda hai xente que vive da agricultura na nosa contorna, pero os datos non se poden negar. En Gipuzkoa, e é un dato histórico, só o 0,8% da poboación activa dedicábase á agricultura. Precisamente, o grao de desenvolvemento e modernización dos países mídese da mesma maneira: canto menos agricultura, máis moderno e máis desenvolvido é o país. Hai moitos factores, pero, como se dixo, os combustibles fósiles permítennos comer como comemos hoxe en día, e sabemos que eses vanse a esgotar antes de que sexa demasiado tarde… Por tanto, quizá non o vexamos nós, pero a tendencia vai cambiar necesariamente.