“Non era un gran afeccionado ao bertsolarismo, tampouco niso entraba no perfil do patriota inventariado...” di Nagore Vargas ao final da novela.

Eu pertenzo a unha familia que ten o perfil de “patriota inventariado”: euskaldun, afeccionada ao bertsolarismo, montañeira… Con todo, na adolescencia tiven compañeiros de orixe moi parecida ao protagonista Jenisjoplin. Na época do instituto, que eu viña da ikastola, fun acompañada polos fillos dos de orixe española. É curioso, por casualidade, non me fixen amigo dos que me tocaban a priori , con oito apelidos vascos, senón de orixe española. Tiven a oportunidade de coñecer outras realidades. Algúns deles eran vascos, rebeldes como Nagore [Jenisjoplin herdou o eúscaro da súa nai Arantzazu Alkorta], outros sabían euskera, pero normalmente falaban en castelán, algúns mostraban unha forte ideoloxía das esquerdas da familia, pero baixo o epíteto de “maquetas” tiñan receos á liberación de Euskal Herria. Ía ao local deses amigos e na parede había unha bandeira española xunto á ikurriña. A bandeira española era para min unha aberración. Empecei a tomar conciencia da confusión identitaria que existía no noso pobo cara aos doce anos. Quixen reflectir esa novela.

Como influíu o conflito político no bertsolari da túa xeración?

Segundo Garai, a relación co conflito foi moi diferente segundo a idade. Non é o mesmo nacer en 74, 84 ou 94. Os sucesos en torno ao conflito graváronsenos de diferentes maneiras na cabeza, e en función deles tamén hoxe en día estase cantando bertsos. Os da nosa xeración vivimos os momentos máis crus do conflito cando eramos nenos e adolescentes, aínda non tiñamos organizado o pensamento, aínda temos as experiencias de cando eramos novas. Non se falaba “con determinación” do conflito que nos rodeaba, e un adolescente organiza o pensamento de forma bicéntrica: bo e malo, bonito e feo. As mensaxes que recibes no medio dun conflito de tamaño parécenche moi contraditorios. Dinche “matar é malo”, pero logo estás no medio do conflito e dásche conta de que hai moitos factores en xogo, non sabes como actuar ante iso.

Jenisjoplin é un retrato do conflito que vive a sociedade vasca. Tecida no fío da túa experiencia, reflexo da complexidade desta sociedade.

Na novela, as identidades aparecen mesturadas e ás veces chocan. É, en certo xeito, un testemuño da marxinalidade que coñecín en Elgoibar na década de 1990. Iso estivo dentro de min até agora. Por un momento decidín formar o personaxe de Nagore Vargas e construír a súa contorna. O conflito durou varias décadas, e a tempo, matices de matices, a maioría deslizámonos dun lado a outro, devoramos as nosas contradicións e debilidades, e cada un continuamos co noso grupo.

Como vivistes o conflito os bertsolaris da túa xeración cando cantastes bertsos?

Pois, segundo como e onde estabamos. Eu non me atrevía a cantar polas gretas, cantaba sen traizoar as miñas ideas, máis ou menos en conformidade co que podían estar de acordo os meus semellantes.Empecei aos 22 anos, no 2006. Para empezar, xa tiña bastante traballo montando o bertso. Cando saltas á praza primeiro tes que entender como funciona o bertso en cada sesión, estás a aprender os xéneros: bertso-afari, festival, evento, bertso-poteo, campionato... Ao mesmo tempo, debes coñecer aos bertsolaris que traballan contigo.

Despois, chega e faise máis crítico coa túa doazón. “A que veño aquí?”, pregúntase. A medida que os teus puntos débiles fortalécense, cantas polas túas contradicións. Os tempos e os temas cambian, e ves que os da túa xeración anterior tamén cuestionan algunhas cousas, e a ti tamén se che abre ese camiño. Os bertsolaris da nosa xeración (Xullo Soto, Miren Amuriza, BEÑAT Gaztelumendi...) vimos despois dunha xeración moi potente [Lujanbio, Iturriaga, Elortza, Maia, Irazu…]. Eles transformaron o bertsolarismo dos seus antecesores, tanto política como esteticamente. Nós fomos os seus irmáns e irmás máis novas, actuamos baixo a súa protección. Agora chegou o momento de debuxar a nosa contorna e debuxar o conflito, iso é o que queremos, pero non nolo está facendo fácil, nin ás persoas máis novas que nós. Máis aló dos bertsos, até fai uns dez anos, houbo unha forma de falar de política, pero como pór voz e estética ao noso marco sociopolítico? Como pór aos que hoxe en día teñen 20 e 50 anos falando xuntos de política? Como facer esa entrevista? En que código? Aínda nos faltan pontes para iso.

Merecería a pena escribir unha novela que fixese memoria do conflito, xa que os bertsolaris son os protagonistas.

Si. Eu tamén pensei iso nalgunha ocasión, pero é moi difícil. Porque somos un pobo moi pequeno, porque as persoas e os personaxes serían moi identificables, no caso dos bertsolaris. É difícil facelo ben, pero é un mundo moi interesante, que apenas se levou á ficción. É certo que si alguén acertase a levar a contorna dos bertsolaris á novela, vería un contexto incriblemente rico.

A novela termina cun momento da final do Campionato de Bertsolaris de 2013, no BEC de Barakaldo. Con motivo do enfrontamento entre Maialen Lujanbio e Amets Arzallus, AMETS saíu campión. Nagore falou con “Itzel. Roma ama aos heroes” dille á súa amiga Irantzu. Neste sentido, afirmou que “algúns bertsolaris da nosa xeración comezaron a defender a cultura da fraxilidade”, “estamos no camiño da cultura dos heroes á da vulnerabilidade”. Por favor, afórrache nesa idea.

Cantar sobre o conflito ou outros temas e darlles sentido político non é fácil, cantar desde a fraxilidade non é fácil, parece que a vulnerabilidade non é racional. Ese é precisamente o reto que se expón agora, o de adiviñar as dúbidas e os sentimentos contraditorios nun marco político. Pero, como construír o contexto? É dicir, que a vulnerabilidade, a dor, a rabia e a dor non sexan cuestións persoais e privadas. As feridas deixadas polo conflito político, cada un ten as súas e hai que deixalas. Esa pasaxe do libro, no que os personaxes comentan a cara a cara do campionato de bertsolaris, incluíno na novela porque coincidiu no tempo coa hospitalización de Nagore e o Campionato. E tamén porque as oportunidades que fixeron Amets e Maialen ou os roles que asumiron permitíanme profundar no tema que quería tratar.

Que significaban eses roles?

Fixemos moitas épica en bertsos, e nas finais houbo moito pola épica. Os oíntes tamén, sen querer, pedimos aos bertsolaris unha épica. Amets cantou naquela final, entre outras cousas, desde o papel dun garda civil e desde o de Zaitut, e, coa palabra "Altzoa", dirixiuse á nai total e ás grandes figuras, o que é moi normal, seguramente o que fariamos a maioría e non tan ben como el. Estás no BEC, tes diante túa a 14.000 persoas e a inercia lévache á épica. Maialen, pola súa banda, escapouse destes pulsos e debuxou aos antihéroes. Referiuse á época da volta, pero non á volta ao País Vasco, senón a Sudamérica. Púxose na pel dunha muller inmigrante que estivo coidando a anciáns. Un antihéroe. Ao ouvir o colo, Miguel Strogoff, consciente, escapouse ás saias da súa nai. Fuxindo constantemente dos nosos heroes e mitos. Os versos foron reflexo dos nosos tempos, a min servíanme moito, a min víame lonxe das grandes figuras de Maialen. A algúns se lles nubló a actuación de Maialen, os bertsos non lles chegaron. Segundo Nagore e Irantzu na novela “todos queremos a épica para morrer”.

Pode gañarse a txapela quen sosteña o pulso antiépico?

Por suposto. Pero o camiño do bordo, do débil, da vulnerabilidade, dos antihéroes... é máis difícil porque non esixe emocións primarias. Este tipo de camiños tiran das capas máis internas e esixen a profundidade do pensamento. Cando se tocan as beiras, cando o bertsolari percorre camiños sen andar, non é seguro que Roma lle siga.

Volvendo á novela, “A miña tía Karmen Vargas morreu de sida en maio de 1987. Tiña vinte anos. Sete anos antes, unha mañá de 1980, Rosa Moreno, a miña avoa atopou unha xiringa no paraugas de casa” di Nagore. A novela comeza en 2010.

A novela está desenvolvida e ambientada en diferentes épocas e espazos, e o que máis me custou foi combinalos ben. Hai varios puntos de inflexión, por exemplo, no caso de que Nagore sexa diagnosticada con SIDA. Iso non o podía pór ao principio, pero tampouco podía atrasalo moito, así que decidín levar adiante dúas cronoloxías paralelas, unha de 82 a 2003, e a outra de 2010 a 2014. Decidín utilizar ritmos diferentes en ambos. Empezo polo segundo, neses tempos hai moitas actividades e os dialogos dos protagonistas son máis intensos, as pasaxes do pasado son máis narrativos e descritivos. Deime conta de que a alternancia das dúas épocas podía axudarse mutuamente, que comprender o sucedido no pasado podía axudar ao lector a comprender o presente, a entender a Nagore, a dar unha nova profundidade ás súas propias decisións, de onde viñan, de onde viñan.

A parella de Nagore Aranburu está formada por Luka Moretti e Nagore Aranburu, respectivamente. Dá un toque apropiado á historia, o seu carácter é o axeitado para expresar o conflito.

Sobre todo, porque é moi tranquilo. Mentres escribía lin o artigo titulado A sociabilidad do sur. O texto subliña cinco trazos da sociabilidad da sociedade no Sur. Luka tiña esas cousas, pero ao lelas, completei máis aínda a súa natureza: cortesía, tranquilidade, xogo, non drama, outra forma de vivir o tempo. Nagore é máis de Iparralde, necesita resultados inmediatos, entender as cousas e racionalizalas… Luka mira con flexibilidade aos problemas, sabe dicir as cousas de maneira transversal, logo déixaas… Nagore ten que entender por que Luka está con el, pero Luka non ten que reflexionar sobre iso. Luka é de Euskal Herria e do mundo, non ten raíces aquí, a súa identidade non é esencial, senón construída. Cando falamos de identidade, nun pobo tan pequeno como o noso, dirixímonos á esencia, a saber de onde vimos e por que. Para Luka só serve o para que, o amor non é por que, senón para que. O mesmo sucedía cos enfrontamentos. Para que? Non por que?

Vimos a Nagore nos hospitais. Vostede reflexionou ben sobre o ambiente hospitalario e aprendeu ben sobre a sida.

Si. Teño que dar as grazas a Felix Zubia [Traballa na Unidade de Coidados Intensivos do Hospital Donostia. É bertsolari], porque me axudou nos aspectos médicos da novela. Se me metía nun tema como ese, non podía pasar o pincel e acabouse. Se quería escribir con exactitude, tiña que aprender. Felix ensinoume a Unidade de Infección de San Sebastián. Fixérono na década dos 80, e aínda se manteñen os barrotes das habitacións, polo que se fala de moitos intentos de suicidio. Na actualidade, o 90% dos usuarios que acoden a esta unidade son pacientes diagnosticados de sida. Cada dous días diagnostícase un caso de sida. Lin moitos dos libros que saíron na década dos 90. Tamén se desintoxicaban as cartas dos familiares dos enfermos e os discursos que deran os médicos e os pais dos falecidos. Un deses libros é Aos pés do cabalo, de Xusto Arriola. Arriola é de Elgoibar, da xeración de Karmen Vargas. Lino con coidado, quería escribir desde o meu punto de vista de xeración, sen demasiada influencia, porque pola contra a novela non sería contada desde a mirada da protagonista, Nagore Vargas.

O libro é vivo, en gran medida construído a través do diálogo.

Si, os escritores facémolo desde as nosas posibilidades. Eu tiña a historia en mente, sabía o que quería contar, e fixen moitas probas antes. Algunhas me serviron e outro non. Díxenlle unha vez ao editor, “empecei a describir esta pasaxe ao longo, e deime conta de que non son Saizarbitoria”. É dicir, non sei construír un texto de seis páxinas sobre unha muller que vai bañarse na praia, un texto que funciona, por suposto. Polo menos aínda. [Lili e eu falan de novela]. Para min esas escenas teñen un gran valor literario. Saizarbitoria sabe facelo, cada un sabe cales son as súas potestades e os seus límites... Aínda descubro o que me fai bastante ben e non adiviño en que.

Es bertsolari e escritor. Como sentes tratado como escritor? Porque se di que os bertsolaris son mellor “tratados” que os escritores. Ou non?

Eu estou a facer dúas cousas, porque me gustan as dúas. Afortunadamente, sinto ter a atención dun grupo de lectores. Jenisjoplin foi un traballo de tres anos, dei todo o que puiden de min, o proceso foi moi intenso e custoso, pero moi bonito. Durmín pouco un ano, preocupeime de que me pase factura despois, porque escribín sen deixar de cantar bertsos na praza, e tamén a custodia de dous nenos. Estreiteime bastante nese sentido.

Sobre o trato cos escritores que vostede di, penso que hai casos moi diferentes. A atención que recibe cada escritor é diferente, e as sensacións de cada escritor tamén van ser diferentes, en relación a esa atención. E o certo é que, probablemente, a proporción entre o traballo que realiza o escritor e a atención que recibe non sempre é xusta. Pero tampouco no caso dos bertsolaris. Entendo que moitos escritores digan que non reciben a atención que merecen, pero tamén coñezo a outros tantos bertsolaris que senten iguais. Hoxe en día, non somos tantos os bertsolaris que andamos a miúdo de praza en praza. Por exemplo, hai campionatos que teñen un nivel moi alto e que non teñen cabida na praza. “A vida non é lóxica nin xusta nin coherente: aprender a vivir con iso”, díxome unha vez o psicólogo de retos. Téntoo.