Aínda que se considerou que os primeiros textos en eúscaro foron da época do Renacemento, demostrouse que son anteriores.

Até agora criamos que o eúscaro saltou da oralidad ao libro impreso, sen pasar polo manuscrito. Os últimos descubrimentos demostraron que na Idade Media xa había escritos en eúscaro. Apenas se poden ver, pero non hai que esperar á aparición da imprenta.

Si o eúscaro non se utilizaba para escribir naquela época, como nos chegaron os escritos de entón?

Textos noutros idiomas. O eúscaro filtrouse en textos latinos, sobre todo nos nomes das persoas e dos deuses. Estes son os elementos culturais que máis perduran ante os cambios na lingua; en moitos pobos, os nomes en eúscaro permaneceron unidos á terra.

O non escribir a lingua que se fala pode provocar unha manipulación histórica?

Máis que manipulación xera erros. Os historiadores caemos en dous erros: por unha banda, pensar que os escritos son unha mostra da vida social; e por outro, equiparar a lingua que se escribe coa que se fala. Isto non é correcto. De feito, existe unha lingua que utilizan os cidadáns, a que non se escribe, e hai outras linguas, que se escriben moito e que case ninguén usa. Estes erros producen a ilusión do escrito: pensar que se falaban as linguas nas que se escribían.

Os textos filtrados indican que no século XVI a maioría da poboación navarra falaba en eúscaro.

No século XVI houbo unha explosión documental, temos miles de documentos daquela época. Isto permite realizar estudos estadísticos e ver que hai detrás deste cristal difuminado. Grazas aos tradutores da época, unha xeración de escribanos deixou constancia do idioma no que se falaba coas testemuñas dos preitos. As conclusións que sacamos son que o 80% da poboación de Navarra falaba en eúscaro e que, ademais, o 50% era monolingüe. Sabendo isto, xórdenos a pregunta: Si a situación era a do século XVI, que houbera antes? De feito, a lingua non mellorou co paso do tempo...

Isto demostra que a conquista non supuxo unha colonización da lingua.

Esta é unha das conclusións da investigación. A conquista foi unha ocupación militar, pero non supuxo unha colonización da cultura. Deu prestixio ao castelán; con todo, na situación anterior as linguas administrativas eran o romance navarro e o bearnés, os reis non falaban euskera. Por tanto, a situación do eúscaro non cambiou.

Cal foi a influencia da imprenta?

A imprenta, xunto coa ruptura relixiosa en Europa, revolucionou todos os idiomas. Posibilitou a creación de libros, moito máis baratos e en grandes cantidades. Pero para poder ter lectores, o libro tiña que ser accesible. Isto propiciou a estandarización das linguas. Hai dúas opcións para decidir cal sería a lingua estándar: primeiro, facer unha lingua unificada; e segundo, elixir un dialecto e establecelo. No caso do eúscaro elixiron a segunda lingua, e establecérona na primeira lingua. Doutra banda, en Iparralde non había imprentas, e en Hegoalde só en Pamplona. Por iso, Pamplona converteuse nun núcleo.

Cal foi a evolución dos dialectos?

Cos dialectos temos dúbidas. Os dialectólogos sitúan na Idade Media a diversificación dos dialectos, moi tardía. Din que se produciu unha diversificación a medida que os territorios se foron separando politicamente de Navarra. Isto xera unha pregunta: que mantivo unificado o eúscaro durante tanto tempo? Sen ser unha lingua oficial, sen autoridade, sen academia real e sen tradición escrita... Cando xorden este tipo de dúbidas pensamos que quizá non estamos a tomar conciencia de toda a historia do eúscaro.

Como influíu no eúscaro o proceso de centralización do século XVIII?

A mediados do século XVIII comezou a decadencia do eúscaro e a demanda a favor do castelán. A extensión da educación, as medidas a favor da conciliación da cultura e o nacionalismo fixeron que o eúscaro caese. O proceso que máis dano fixo á lingua foi a expansión da educación. Foi impulsada polas elites, e primeiro foi a dos homes e a elitista, despois a dos homes e, finalmente, a das mulleres; foron as que máis mantiveron o eúscaro. Cando a educación comezou a ser accesible para as clases máis baixas, o número de euskaldunes monolingües diminuíu.

As mulleres e os homes viviron o proceso de castellanización de forma diferente?

Como a muller estaba en casa, este proceso deuse entre os homes, xa que o castelán era un instrumento para a transición ao mundo público. Ademais, até entón non había educación pública, polo que os valores se transmitían en casa, no monopolio da muller. Con todo, á saída dos nenos, o papel da educadora da muller perdeu forza. O eúscaro quedou no sector privado, foi expulsado do sector público: da cidade, dos comercios, da cultura.

Que pasou despois?

No século XIX o modelo a favor da unificación cultural puxo no centro unha única lingua. O eúscaro sufriu un choque entre partidarios e detractores, así como un fenómeno de autoodio. Moitas persoas afastábanse do eúscaro para afastarse das súas humildes orixes, converténdose nos principais inimigos da súa lingua. Buscaban o status porque o eúscaro era o idioma dos campesiños, dos campesiños, das criadas. Nas escolas oprimíase o eúscaro e as familias aplaudíano.

Quixestes mostrar todo isto na exposición Navarrorum?

Dalgunha maneira quixemos facer unha “exposición da indemnización”. Porque aquí non se realizaron exposicións relacionadas con este tema, porque en gran medida non houbo intereses político-culturais.

Queremos mostrar aos navarros que o eúscaro foi e segue sendo unha parte fundamental da historia de Navarra. Tamén queremos transmitirlles a honra, porque isto demostra que Navarra foi o eixo do mundo vasco. O noso primeiro obxectivo é facer chegar os contidos da exposición aos navarros, pero tamén aproveitaremos para difundilos máis aló das nosas fronteiras. Porque moitas veces hai que vir de fóra a lembrar o valor do tesouro que temos aquí.