Vostede naceu en Vitoria, e creceu alí.

Na rúa dos Herrán, no punto onde terminaba Vitoria. Por outra banda, alí estaba o alto de Judimendi, o centro de inspiración dos vitorianos, onde iamos coa tortilla de pataca. Máis aló, eran casas construídas na época da República, “casas baratas”, hoxe en día apreciadas chalés da Avenida de Estibalitz. E alí estaba tamén a estación do tren de Maltzaga que se dirixía a Estella. E nada máis… O meu pai morreu aos 4 anos, a miña nai viúva, empezou a traballar no Xardín Infantil.

“Xardín Infantil”?

Si. O Servizo Social de Muller da Falanxe Española, digamos. Era unha gardaría para a xente máis pobre de Vitoria-Gasteiz. Pregunteime canto tardaría en cantar Cara ao sol. Pola mañá, ao recoller a bandeira de España, Cara ao sol, e pola tarde, ao baixar a bandeira de España. En canto á educación, Franco e José Antonio [Primo Rivera] estaban alí completamente presentes. A nai fora cociñeira da gardaría, onde traballaba con outros traballadores. El traballando na cociña, eu neno, na gardaría. O resto dos nenos ían a casa ao sete da tarde. Eu permanecía coa miña nai ata que el terminaba de traballar. Á idade da escola, empecei á escola de Samaniego. Á hora do xantar, os meus amigos marcháronse e eu instaleime no Xardín Infantil.

Vivía na posguerra.

Si, si. Logo tiven a unha mestra, Teresa, cega, que me recibiu ao meu lado para axustar contas. Queriámonos/Queriámosnos moito. A través del, un departamento da Falanxe concedeume unha bolsa para o bacharelato no Colexio Sacro Corazón, e foi nese centro onde ocorreu o cambio. Estabamos en quinto de bacharelato. Un mozo de Ibarrangelu co nome de Arrotegi estaba ao meu lado. Despois de Nadal, cando nos contamos unhas vacacións a outras, Arrotegi ensinoume unha moeda de dúas pesetas. Ao carón, víase a figura dunha muller cun chapeu frigio que dicía “Goberno de Euskadi”. Pregunteille si aquela muller era Euskadi, e el atacoume a paus. “Euskadi é a patria de todos os vascos”, díxome. Todo en castelán, por suposto.

Moito máis tarde aprendiches eúscaro.

Si, e naquela época e ambiente en Vitoria, porque pola contra o castelán era a única lingua. Ata que Arrotegi díxomo, eu cría que a única patria era España. “A patria de todos os vascos”… Arrotegi non cesaba, soprou Franco, levantouse contra o goberno e isto e aquilo. Díxome o contrario do que ouvira até entón.

O apreso até entón, por unha banda, o que Arrotegi díxoche, por outra.

Resolvín o asunto dirixíndome á biblioteca pública. Tiñan enciclopedia Espasa e alí dicíase todo: Euskadi, Movemento Español, O levantamento do 18 de Xullo… Aínda teñen a enciclopedia na biblioteca. “Isto é, Arrotegi ten razón!”. Estabamos en xaneiro de 1958, e en outubro dese ano empecei a estudar en eúscaro.

En 1958 nesas escolas do Instituto Ramiro de Maeztu de Vitoria-Gasteiz, agora parlamento vasco?

Si, que tiña que ser euskaldun convencida. Decateime das clases e marcheime. Ningún policía tivera problemas. Tivemos como profesor a Peli López Presa, cunha ducia de alumnos. Peli era un profesor moi aplicado, un apaixonado euskaltzale. Utilizaba a gramática de Andoni Urrestarazu Umandi como método. Despois de dous anos e cando terminaron as clases alí, Peli Presa díxonos que fósemos ao colexio Jesús Trabajador. Despois, na Escola de Artes e Traballadores tamén se impartiron clases de eúscaro… As cousas movéronse, cambiaron.

Peli López Presa sempre vós profesores.

No colexio Jesús o Traballador tivemos a visita da policía e tivemos que irnos de alí, a casa de Peli Presa. Peli tiña axudantes, Barrueta, Peli Martin Latorre... E logo, cando saín do cárcere, había máis grupos e máis profesores. Recordo que tamén había un de Gernika, Pertika, que vivía en Vitoria despois de ser exiliado en Córdoba. O seu coche tamén levaba matrícula de Córdoba e a xente opúñase a iso: “Ti, andaluza!”. El, pola súa banda, facíalles calar en eúscaro.

Vostede tamén foi profesor naquela época.

Comecei a ensinar sen saber euskera, en 1966. Na escola da diocese, que agora está no campus universitario. Alí era profesor Felipe Ibarraran, pero ía ir ao servizo militar e ofreceume darme esas clases, e como eu sabía algo –non moito–, dirixín a aquel grupo de outubro a xuño de 1967. Non puiden terminar o curso porque me colleron gardas civís.

Sabías eúscaro.

Pouco. Tamén ensinabamos, quizá ensinabamos en castelán. Cando a principios dos anos 70 creouse o grupo de profesores Juan Bautista Gamiz, entón si, fixemos o método en eúscaro. Eusebio Osa, Pako Eizagirre, Jeni Prieto… eramos varios profesores. Fixemos o método, o noso estilo: O seu nome falaba. A formación do verbo –nor-, nork e beste– fíxena eu; Eusebio Osa, os textos, os traballadores soben e os maiores baixan; e Maribel Elizondo golpeou o material a máquina. Antes, a gramática de Umandi, e máis tarde, o Eúscaro de Patxi Altuna, o teu amigo! Utilizamos a chamada. Recordo que non sabiamos que era aquilo de “o teu” e que tivemos que preguntar ou mirar nalgún libro.

Díxonos vostede que non terminou o seu primeiro ano de profesor. Detivéronche en xuño de 1967.

Aquí celébrase o día do monte San Vitor ás portas do verán. Naquela época, a policía non chegaba á montaña e naquel ano produciuse un auténtico desastre entre os membros de EGI. A ikurriña, os berros do outro… A pesar de que o garda civil non chegase alí, alguén viu o que facían aqueles mozos e denunciounos. E ambos procederon a deter á xente. Primeiro os do PNV e despois todos os demais. Eu non estiven na montaña, pero cando os detidos empezaron a pegar, a pedir nomes, un dixo o meu e xa estaba, levóuseme ao cárcere con outros moitos. Entraban un vinte chicos e unha rapariga.

Sabémolo por eles: entre aqueles mozos estaba Jesús Estrada [ARGIA, 2.087 ppm.] En canto á nena, Arantxa era Aretxandieta [ARGIA, 2.105 ppm]. ].

Si, era Jesús Estrada. Jesús e outro sabotearon unha antena de televisión no monte Olarizu mentres se retransmitía un partido de fútbol. Cortaran a emisión ou estragado a antena, polo menos!

Jesús Estrada díxonos que vos deron unha malleira.

Si. Deilles unha malleira a todos. Con todo, non foi a tortura que logo coñeceriamos: a bañeira e esas. A min, por exemplo, déronme unha malleira, incluso o tenente coronel. Necesítase interior, mandando e tocando. Non só me daban unha malleira, senón que colocaban entre os meus dedos unhas tablillas e apertábanme. Que dor! A tortura do garda civil era unha práctica habitual en todo o país. Á vez, a presión psicolóxica. Eles sabían que tiña unha nai viúva e dicíanme, mentres me atacaban a golpes: “Si non nos contas todo, traerémosche á túa nai”. Todos os detidos tivéronnos encerrados no cárcere da rúa da Paz, abaixo nós, raparigos, e arriba Arantxa, só. Sorprendéronme o 21 de xuño e o 1 de agosto deixáronnos en liberdade provisional a todos. Ao ano seguinte volveron deternos, e entón non me librei tan facilmente, porque era a segunda vez.

Segunda caída en 1968.

Si, nas brigidas dicíase misa en eúscaro, e alí andabamos Arantxa Aretxandieta e eu. Dixémonos: “Si un de nós é capturado, o outro pode escapar mellor”. Meu dito meu feito. Os gardas civís viñeron buscarme e Arantxa marchouse. Doutra banda, cando a Policía arrestou a Sabin Arana en Bilbao, o garda civil realizou unha redada na rúa. Estabamos queimados, o garda civil ouvíranos falar de nós desde o ano pasado. E entrou en marzo de 1968.

No libro que conta a historia da ikastola Olabide de Vitoria-Gasteiz, Peli Martín explica que no curso 1967-1968 empezáronse a realizar reunións no santuario de Estibaliz co obxectivo de impulsar o eúscaro e a cultura vasca en Álava. Pero despois da reunión de marzo, dous dos asistentes foron detidos e suspendidos.

Xabier Bareño Etxebarria e eu. Morreu Bareño, de Gernika, liberado de ETA naquela época. Eu tiña relación co prior de Estibaliz Isidro Baztarrika. Foi o meu mellor profesor: Nor-angora, deume o libro O segredo do verbo vasco e arruinoume para sempre. Jajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajar… Quizais ela díxome que a reunión ía ter lugar, que o ambiente estaba a cambiar ou algo así. Por outra banda, naquela época era moi habitual ir de Vitoria a Estibaliz, e así fomos Bareño e eu, a pé.

A reunión tivo lugar o primeiro domingo de marzo.

E non moito despois, os gardas civís viñeron traballar no Banco. Leváronme ao cuartelillo. A Policía arrestou a Sabin Arana e a Koldo Grajales, que foron arrestados en Madrid por orde xudicial. Os gardas civís sabían onde andabamos, reunirámonos/reunirámosnos no barrio de Ariznabarra ao redor das clases de eúscaro. Sabían de nós. Cando me atropelaron tamén me preguntaron polas reunións de Estibaliz, pero a acusación foi que eu era de ETA. Sabino Arana paseoume arriba e abaixo. Pero non era do meu trío, e non o sabía. Non lles importaba, volvín ao cárcere. Comigo os detidos saíron do cárcere en liberdade provisional. Eu estiven tres anos e medio no cárcere, e non souben que foi en Vitoria despois daquela reunión, senón que a ikastola seguiu adiante.

Pegouche tamén a ti o caso do eúscaro batua?

Si, pero eramos obedientes. Estabamos en Carabanchel. Faciamos alí un xornal, debuxos meus. Tiñan a teima de utilizar os pronombres de Carabanchel: “Esa comida! Ese Fontaneda!... O berro máis coñecido, con todo, era “Esa cea!”. E así, nós, a Apari! Chamamos á revista. Con todo, pronto cambiou, a Cea! tomou o seu nome. É dicir, alí foi onde o eúscaro cambiou para nós. E aceptamos. Entre amigos, en casa, no xogo…, parecíanos ben que cada un utilizase o seu propio eúscaro, os dialectos e outros, pero se non, necesitabamos o eúscaro unificado, como todas as linguas. Quizá se tratase dunha discusión, pero esa cea! Cando apareceu, aprobaramos os acordos de Euskaltzaindia. En Carabanchel aceptamos o eúscaro batua.

Cando saíu en 1971, que ambiente había en Vitoria?

Os grupos de eúscaro estaban estruturados, profesores e alumnos. En canto á política, estaba queimado, a división interna de ETA estaba executada –entre a quinta e a sexta que sucedeu estando no cárcere de Xaén–, na rúa de Vitoria ouvíase máis euskera –aínda que pouco–, e no resto, eu non notaba grandes cambios. Tres anos é pouco tempo para cambiar nada de raíz, a menos que sexa un gran acontecemento. O triplo de marzo, por exemplo, si, cambiou as cousas. Polo demais, a sociedade cambia aos poucos.

Seguiches militando.

Ao saír do cárcere en 1971 si. Eu era ETA VIN.ekoa, pero os que estabamos queimados reuniámonos aparte, eramos medio militantes. Cara a 1975 entrei no Partido Obreiro Español PTE e en 1979 o partido uniuse a outro ORT [Partido Revolucionario dos Traballadores]. Pero tampouco durou moito, xa que desapareceu en 1980. Entón acabouse para min a militancia política. Despois de saír do cárcere, empecei a traballar nunha empresa de material de construción. Non puiden volver ao meu anterior traballo, o Banco Biscaíño, porque un mes despois da primeira condena, cando estaba no cárcere, recibín unha carta do banco dicíndome que me deixaban fóra do meu traballo. En 1973 comecei a traballar en Caixa Laboral ata que se produciu unha amnistía. Entón, despois da batalla sindical, recibíronme de novo no Banco Biscaia, en 1976. Deixei Caixa Laboral e volvín ao antigo Banco Biscaíño, con dignidade e dignidade. Hai tempo que non militaba, pero non votaba. Sempre o dou, porque antes nin sequera se podía votar.