Escena dunha fractura, primeiro plano: O 16 de febreiro de 2007 un grupo de escritores declarou no Boulevard donostiarra que xa non queren que os seus traballos sexan tidos en conta nos Premios Euskadi de Literatura. “Empezamos a notar que o obxectivo de Sarion non é, no fondo, crear unha actividade intelectual e literaria submisa á autoridade actual”, sinala o manifesto que leron ante os xornalistas, “Utikan Euskadi Sariak”. Denunciaron as irregularidades cometidas na elección dos premios, afirmaron que os técnicos, críticos e xurados que xestionan o sistema literario aceptan este tipo de comportamentos e chegaron á conclusión de que “os Premios Euskadi axudan a difundir un concepto escaso de literatura”. O texto conta co apoio de máis de 30 escritores e escritoras. A historia dos premios literarios que concede o Goberno Vasco quedará condicionada en parte desde entón: pasaron dez anos, pero este mesmo ano tres escritores que estaban na comparecencia do Boulevard, ao saber que estaban entre os finalistas, renunciaron publicamente –Josu Landa, Oier Guillan e Koldo Izagirre–. Asier Serrano, un dos asinantes do manifesto, foi galardoado co premio á literatura en eúscaro que non aparecía nas quinielas polo seu libro de poemas Linbotarrak.

A lista de morosos é longa na última década. Algúns flashes: En 2008 Eider Rodriguez, Uxue Alberdi e Koldo Izagirre dixeron que non ao saber que eran finalistas, en 2009 Iñigo Aranbarri e aí está tamén a de 2015: Mikel Perua rexeitou o premio que recibiu o Campo de Lume pola novela. Houbo quen, ao principio, negouse a participar e anos despois cambiou de actitude. E hai quen sostén aínda máis firmemente a postura de entón. “Dicir que son da mesma opinión é pouco”, di Jon Alonso, cuxo artigo se pode considerar un antecedente do manifesto “Utikan”. Fíxoo público no Anuario da Cultura Vasca de ARGIA de 2007, onde contou, entre outras cousas, como un funcionario do Departamento de Cultura do Goberno Vasco había manipulado os votos á hora de decidir aos finalistas. “Si caloume ante unha trampa tan basta e desvergonzada, nunca me perdoou a min mesmo”, explicou.

Dez anos despois, preguntado por si o “Utikan” tivo algún efecto, Alonso di que si: “Eu diría que a posición da maioría que asinamos é a mesma”. A pesar de recoñecer a existencia dos autores galardoados tras adherirse ao manifesto, iso non impediu, ao seu xuízo, ir construíndo “un núcleo pequeno” ao redor do que se reivindicou e ser conscientes da existencia de “a comunidade literaria vasca máis consciente e activa”. “Estou orgulloso de todos os escritores que mantiveron a súa actitude e aos que son debedor e agradecido ao mesmo tempo”.

Rebobinar a 2007. Algo vai pasar en abril: Jon Kortazar, presidente do xurado dos últimos Premios Euskadi que se entregaron antes de presentar o manifesto, decidiu conceder o Premio da Crítica de España a Alonso en narrativa polo libro O espazo dos fumadores; e a Koldo Izagirre en poesía por Rimmel. Tendo en conta que ambos os escritores son os asinantes de “Utikan”, parece un xesto para tentar sufocar o incendio. Arrebataralle o fol: Izagirre manifestará publicamente a súa renuncia ao Premio da Crítica e ademais denunciará que “o Premio Euskadi elíxese cun mecanismo máis escuro que o Premio Euskadi” –naquel momento Kortazar é todo o xurado que está por elixir ao gañador–.

Noticias inesperadas na cerimonia rutineira que até entón se repetía ano tras ano: será un ano entretido para os xornalistas que traballan nos departamentos de cultura.

A Audiencia Nacional como xurado literario

Un estafe-lapse da Árbore de Gernika caendo follas no outono, nevadas no inverno, en flor na primavera e no verán ao sol, e así un par de voltas até 2009. Patxi López recibirá a makila de lehendakari recitando poesía, e o novo goberno decidirá facer algo diferente cos Premios Euskadi. As bases deberán ser modificadas e presentadas por autores ou editoriais para a súa valoración. Esta medida adoptouse tras considerar imposible xestionar toda a produción anual, tal e como explica a entón conselleira de Cultura, Branca Urgell: “Foi unha experiencia positiva tanto para os xurados como para o persoal do Goberno Vasco encargado de xestionar o premio”. Na súa opinión, a decisión non tivo nada que ver con “Utikan”, que “denunciaba as vicisitudes de gobernos anteriores e estou convencido de que en 2007 nós tamén podemos estar de acordo con algunhas das cousas que dicía o manifesto”. Co cambio, a administración aforrouse algúns titulares incómodos, porque durante un intre ninguén se negou a ser finalista, bastando con non presentarse.

Pero desconfía dun premio literario: cando non o esperas, comeza un novo episodio polémico. Sobe a música ao encontro, ano 2011: Somos os Mouros de Joseba Sarrionandia entre néboa? O xurado considerou o ensaio como o mellor do ano. Pero será o Departamento de Cultura quen decida non entregar a parte económica do premio ata que “a persoa premiada regularice a súa situación ante a xustiza”. E ata que a Audiencia Nacional declare que non ten nada contra o escritor de Iurreta –é unha forma de dicilo-, non se lle van a dar os 18.000 euros que lle corresponden.

“Sabiamos que ía traer unha tormenta, e con este movemento conseguimos suavizar un pouco a rabia daqueles que crían que Sarrionandia era un demo, mentres inevitablemente estabamos a acender a rabia dos que o consideraban un heroe”, explica Urgell. "O peor era ver que a familia renovaba a súa dor polo escándalo que se produciu nos medios de comunicación. Vivimos nun mundo cruel que che ordena estar ‘comigo’ ou ‘contra min’”. Preguntado polas presións que houbo detrás desta decisión, asegurou que non houbo “señores X”. E entre os momentos máis emotivos da lexislatura destaca o momento no que a familia de Sarrionandia asistiu á entrega de premios.

Repetición da xogada

Fagamos unha transición suave, acabouse esa lexislatura, o PNV volveu ao Goberno Vasco e volve ao anterior esquema. En lugar de presentar os traballos propios, volverase a valorar todo o publicado desde 2012. O viceconsejero de Cultura, Joxean Muñoz, explicou que o obxectivo é “ter un premio nacional”, e para iso hai que ter en conta toda a produción, porque pola contra se convertería nun concurso.

Pero volverán aparecer as renuncias, a máis soada a do Perú de 2015, ao dicir que non ao premio e propor outro tipo de medidas para fomentar a creación literaria. Muñoz defendeu que os premios forman parte da política de dar visibilidade á produción literaria, pero non son os únicos que se fan neste ámbito. Este ano, por exemplo, o Goberno da CAV puxo en marcha unha nova convocatoria para fomentar a literatura xuvenil. Aínda que se analizou facer algo parecido coa literatura de adultos, o feito de que a convocatoria teña un prazo dun ano dificulta a súa posta en marcha nas súas propias palabras: “Normalmente para escribir unha novela, como un Twist, un ano non é suficiente, fai falta moito máis tempo”.

Sobre a situación que se produce cando os escritores renuncian, Muñoz di: “Cando se pon o foco sobre uns libros e sobre a literatura en xeral, tamén se pon o foco nas posibles discrepancias que poidan existir. E eu non creo que sexa malo que se poñan de manifesto esas posicións, esas discrepancias e esas críticas. Se a cultura non é un espazo para o debate, fixémolo nós”. Engadiu que a maioría dos escritores senten satisfeitos co premio que reciben das súas mans. E que non recibiu ningunha mensaxe por parte das asociacións que participan no deseño das políticas culturais que consideren que os premios son inapropiados. “Dalgúns axentes si –engadiu– e tómoo con respecto, porque teñen todo o dereito”.

A cuestión é que a película segue, máis ou menos, como estaba hai dez anos, engadindo o factor da rutina. Para explicalo cun esquema, trátase dun novo ciclo de Premios Euskadi: 1) coñecer aos finalistas, 2) declarar a renuncia dun ou varios escritores e 3) premiar ao autor que renuncie por igual ou b) entregar o galardón a outro. Un remake con poucas sorpresas. Non hai novos guións, como o Goberno recoñece que vai ser así e tamén hai escritores que non queren participar, ao parecer –“non interésame que se poidan reformar ou mellorar os premios. Non é asunto meu. Os premios son a imaxe do fracaso dunha determinada concepción sobre a literatura”, di Jon Alonso.

“Isto é todo amigos”, terá que dicir. Introduza os créditos de terminación.