Itziar Navarro define o canto como: “Como manexar os sons e o tempo ao cantar, como adaptar a melodía de súpeto”. A canción ten unha función moi importante nos bertsos: “Dar maior expresividade ás palabras”. Por iso, o que propón Navarro non é adestrar aos bertsolaris como cantantes, senón “poder aproveitar máis sendo consciente dos recursos da canción, afastando o canto de catro”.

No estudo sinálanse oito parámetros que caracterizan o canto: ritmo, tempo, dinámicas, articulación, ornamentos, entonación, timbre e acentuación. No seu traballo analizou como se aproveitan este oito aspectos que conforman o canto cada un do seis bertsolaris de Oiartzun de cada época (tédelos na páxina 44). E explícanos que a evolución é notable: os máis vellos usaban moitos adornos, incluso bigratos, e proxectaban a voz con timbres menos afeitos hoxe en día. O uso do micrófono fixo que moitos destes recursos perdan sentido, pero hai máis cambios na forma de vida que cambiaron o modo de cantar. Con todo, subliñou que entre os bertsolaris hai unha gran variedade de cantos: “A Unai Agirre escóitolle algúns adornos, a Jexux Mari Irazu tamén... iso é cuestión de gusto. O que ouviron, o que lles gusta e o que utilizan aínda. Vibrata úsana Maialen Arzallus e Aimar Karrika, por exemplo.”.

Orellas adaptadas ao órgano da igrexa

Hai formas de entonación, fóra das teclas do piano. Ao que coñecemos nas teclas de piano chámaselle “entonación tendida”: “Dentro do sistema europeo occidental atópanse os tons e semitonos. Pero iso é o que se construíu, colleuse a oitava e repartiuse nos mesmos intervalos, porque así se facía transportable a música: podemos tocar en do, logo en re... poderiamos tocar co mesmo piano en todos os tons. Iso ten o seu prezo: cando fas ruídos intermedios coa voz, choca coa temperatura”. Despois de Bach estendeuse a tensión da entonación: “Tamén impondo; a igrexa tivo unha función tensionadora, voluntaria ou involuntaria, si estás a falar co órgano todas as semanas... A capella cantada e con música popular pódese manter a entonación non tendida. Despois, a radio tróuxonos a tensión de forma masiva”. Navarro lembrounos que a globalización funciona a través dunhas canles: “Non nos chegou o cantar de Senegal, nin o de Indonesia. Viñéronnos EEUU, Francia...”. En Ipar Euskal Herria séguese utilizando a entonación non tendida, pero en Hegoalde fíxosenos case todo o oído: “Si agora fas un son intermedio, quizá xa sexa unha desafinación, non é que teñas ese sistema no oído e reprodúzano, quen escoitou estes intervalos de entonación de forma intensiva? Poida que si aprendiches algunha melodía, algunha gravación de Xalbador, quedouche algún sitio. Pero en xeral non escoitamos nin interiorizamos eses sons”.

Que vida, que canto?

“Moitas xeracións que aprenderon a cantar na igrexa, perdeuse ese espazo semanal e en casa tampouco se canta tanto. Noutros tempos tamén cantaban en reunións de traballo”. Navarro cóntanos que o cambio de sociedade cambiou a forma de entender a música: “Antes era algo que facías música, e non puñas nada. E trabállase a canción cantando, non escoitando. O número de cancións que coñeces non é o número de cancións que escoitaches e que podes tararear máis ou menos ou que che son coñecidas. Saber a melodía significa que es capaz de cantar. O coñecemento vén da experiencia”. Hoxe en día temos outros espazos para cantar: escola de música, coro, bertso eskola... “Si vas a eles e cantas unha chea, traballarás. Pero en xeral deuse un retroceso da canción, como tamén di Joanito Dorronsoro. Canto máis traballas, máis coñeces a túa voz, máis recursos desenvolves”.

Vimos como a mediación (as radios, os CDs...) influíu en que o noso oído educase a temperatura de entonación. Pero produciu moitas máis cousas: “A mediación, sobre todo rádioa, tróuxonos unha chea de sons que non escoitaramos antes, escoitar eses sons gravados, e non sei si somos conscientes de que os sons gravados están tratados: as cancións grávanse artificialmente a un ritmo empuxado a unha regularidade, as voces pasan por diferentes filtros, son tratados para que non desafinen... por tanto, cando escoitas as gravacións, estás a imitar, sen querer, algo que non é real. A parte máis grave da mediación é que non somos conscientes de que está no medio”.

Nos conta que o proceso de aprendizaxe de melodías ten unha gran influencia no resultado: “Na primeira praza escoitaban unha melodía, e cada un tentaba reproducila en casa, e, por suposto, facíanse grandes variacións. Agora, aprendendo da gravación, cada melodía é á vez e varía menos. Quizá tamén é un tema de seguridade, o que ten que improvisar en verso pode sentirse ‘polo menos si manteño a melodía...’. Necesítase habilidade para xogar coa melodía de súpeto. Desde o léxico, por exemplo, sempre canta nos mesmos tons, pero como domina esas poucas melodías! Nunca cantará mal nesas cancións e cambia terriblemente, xoga co tempo”.

Novas cancións ou vellas melodías sempre novas?

Navarro expón unha pregunta: “Quizais se puxo un foco no intento de sacar novas melodías e hai unha tendencia a sacar unha nova melodía para o campionato. A clave pode ser centrarse nalgunhas melodías para que o bertsolari vexa até onde pode chegar nesas melodías. Pero non o sei o público

o esforzo que apreciarán, xa que hoxe en día a esixencia da melodía é moi alta. Si non cambiamos a miúdo, aburrímonos escoitando o mesmo son”. En palabras dalgúns expertos, un cantante ten que cantar durante anos para dar vida á melodía e incorporar as características da oralidad: “Si o bertsolari colle unha melodía e ao tres anos cansouse da melodía, ou si pasou de moda, non sei até que punto puido curala. Por exemplo, si consegue dar forza cunha variante da melodía para dicir unhas palabras concretas, gana: porque as dúas sorpresas van xuntas, a verbal e a variante da melodía”. Puxo como exemplo a Arkaitz Oiartzabal “Xamoa”, un dos estudados por el, e que como é o actual, ten a capacidade de facelo.

Cando a música e a melodía das palabras van xuntas

“Deberiamos facer un estudo de prosodia cos lingüistas”, engade Navarro: “É dicir, deberiamos analizar a musicalidad da locución. Aínda que o eúscaro non ten acento, si o eúscaro ten acento flexible, móbil, da cadea da lingua

segundo o que dicimos no interior, acentuamos unha ou outra cousa. Paréceme que, nun ton concreto, a orde das palabras queda mellor dunha maneira que noutra orde, unido aos acentos. Quizá os versos que nos dan moi ben ao oído conseguen que a melodía e os acentos das frases veñan á vez. Si os bertsolaris conseguen facerse seus, por instinto ou pola forza, é incrible”. Para iso, quizá sexa conveniente repetir con poucas e frecuentes notas: “Cando tes unha melodía moi traballada, quizá te cases mellor as palabras. E cando a melodía é nova, o bertsolari está a coidar a métrica de sílaba a sílaba, e quizá non lle sairá tan ben a selección das palabras como son”.

Mellor escola para o canto

Preguntamos a Navarro como os bertsolaris poden traballar a capacidade de canto: “Non creo que ir á escola de canto sexa a solución. O camiño é a experimentación, como na bertso eskola trabállanse outras cousas, pór o canto encima da mesa; e os bertsolaris traballan moito en casa, tamén hai que reflexionar sobre iso: como traballo en casa? Canto ou escribo? O meu consello é cantar, cantar todo o que se poida, e desde que se cantou”.

O son está no oínte

Se o canto é todo un mundo, o que ouvimos é todo un mundo: “Escoitar pola radio, pola televisión ou en directo no programa de bertsos é moi diferente. Ao pasar a voz polos medios de comunicación, non escoitamos todos os seus extremos, non escoitamos toda a presenza da voz. O directo sempre dá máis información. E tamén na sesión de bertsos, a voz que recibimos co micrófono xa cambiou. E dependendo de onde esteas sentado, tamén a túa percepción cambia... A percepción persoal sempre depende de moitas variables e é moi persoal, escóitaa desde o principio é selectiva. Por iso, investigar como o perciben os oíntes, que lles gusta e por que lles gusta cada un dos temas sería moi bonito”.

A Navarro espértanlle curiosamente os ollos cando fala das conexións entre o bertso e o son: “Estudaría como se canta en cada tipo de actuación, xa que non se canta o mesmo nun festival ou nun concurso. Quero entrevistar aos bertsolaris de Oiartzun que analicei canto antes, a ver si de maneira consciente adaptan a súa canción. Tamén se pode analizar o modo en que utilizan o acordeón, como aprenden as melodías... o canto dalgúns bertsolaris desde a perspectiva da entonación: Xalbador, Uztapide, Lasarte, Enbeita”.

CANTOS ANALIZADOS E DÚAS PINCELADAS DE CADA UN