A Joseba Zabalza vénlle á cabeza o momento no que se lle ocorreu preguntarlle polo motivo do libro: "Ía no coche e escoitei na radio que as vítimas deste conflito eran só as que provocara ETA. Me enfurecí. Que eran o meu profesor de eúscaro Basajaun, Mikel Castillo do bar Katu, Mikel Zabalza –que aínda aparece como terrorista nos documentos–, Lasa e Zabala e moitos máis? Propuxen un proxecto á Memoria Vasca, aceptámolo e abordámolo”. Zabalza puxo un exemplar máis na tarefa de socializar e recuperar a memoria destas vítimas.

O libro está baseado en fotografías realizadas en branco e negro. “Parécenme máis serios e atractivos para este tipo de casos, por exemplo, para reflectir a soidade”. Toma de contacto co familiar da vítima, traslado ao lugar onde foi asasinado ou ferido e toma fotografas no lugar. Tamén é unha explicación escrita en cada caso para poder contextualizarla. Estes lugares son especiais para os parentes, convértense en sagrados e non sempre son capaces de asistir: "Un familiar, por exemplo, non pasou nunca por onde mataron ao seu irmán, non pode e dá unha volta de porca para non achegarse a el. Outras veces foi terapéutico e din ‘despois de estar alí síntome mellor’ ou ‘non sabía si sería capaz’.

Nas fotos aparecen un ou dous familiares. Ás veces non hai un lugar concreto da vítima, e aparecen con algún recordatorio, como no caso de José Miguel Etxeberria, nai de ‘Naparra’, Celes, e irmán de Eneko: "A última vez que o viron foi nun coche e a policía francesa permitiu á familia levar un recordo do coche. O seu pai pediu o volante e con el salguen Celes e Eneko”.

Con todo, tamén hai fotos de vítimas vivas, cedidas pola familia ou amigos, no caso dos falecidos: “Germán Rodríguez, por exemplo, que é para nós? Un barbudo ou mozo cun tiro na fronte que coñecemos de perfil. Pois ben, Germán, que salgue no libro, é o mozo que escalaba en Etxauri sen barba”.

Non hai odio, queren a verdade

Entrar no corazón da dor non é fácil: “Ás veces falar coas familias foi duro, ao principio en moitas ocasións fíxose silencio, pero a medida que se fala do proxecto o ambiente vaise quentando. Teñen dor, pero co tempo a dor non é o mesmo. Descartouse o odio e iso é moi importante para a supervivencia, xa que non se pode vivir co odio. O perdón non é o máis importante para eles, senón a verdade, que pasou e por que”.

Tamén se tratan casos descoñecidos como o de Pedro Jesús Etxandi Iturri, de 1975. Tratábase dun veciño de Valcarlos (Navarra) desde o que foi tiroteado pola Garda Civil cando se dirixía a Burguete. No hospital dixo que non había ningún tipo de control. Morreu uns días despois. "A Garda Civil, nun pequeno comunicado, informou de que se negou a someterse ao control da Garda Civil. Desde entón, o silencio foi absoluto”.

Koldo Arriola, de 18 anos e veciño de Ondarroa, tamén é un do tres novos descoñecidos. “A cea de fin de ano cos vosos amigos e amigas pasaron despois de cear por diante do cuartel da Garda Civil no centro de Ondarroa. Un garda civil díxolle que entrase, entrou e enseguida escoitouse un disparo, o mozo saíu correndo á rúa e caeu morto no solo, causándolle a morte. Levárono no camión do lixo ao cemiterio e despois a familia conseguiu levalo a casa”.

Segundo Zabalza, o pai actuou en defensa dos franquistas durante a Guerra do 36 e era amigo dos gardas civís, aínda que aínda ninguén sabe por que lle mataron. “Foi un erro. O famoso capitán Hidalgo, que estaba á fronte do cuartel, dixo: ‘Imos detrás dos malvados e non atrapámolos, e daquela isto ten que suceder’. Celebrouse o xuízo, pero non houbo castigo, como na maioría dos casos do libro.

105 vítimas en 457 páxinas, entre elas varios militantes de ETA: "Non entro a xulgalos, algúns morreron cunha arma na man e outros pasaban por alí, nada máis. Para min todas son vítimas que queren deixar ao carón a historia”.