Quen lles ía a dicir a algunhas desas familias que viñeron traballar na década dos 60 do Estado español a Vitoria-Gasteiz que deberían vivir en condicións tan precarias? Vivían en casas que apenas contaban con servizos básicos, preto dos seus lugares de traballo, pero tan lonxe do centro de Vitoria-Gasteiz. Tamén entón os cans andaban descalzos polo País Vasco e no barrio vitoriano dUn Mundo Mellor, é dicir, Errekaleor, os seus habitantes dotárono, enriqueceron e melloraron en auzolan. Quen ía dicir a esas familias obreiras de Estremadura e Castela que falaban en castelán que no seu barrio faríanse expropiacións masivas en nome da especulación e que logo uns mozos que falaban en eúscaro ocuparían Errekaleor para pór en práctica un mundo mellor?

Unha trintena de persoas reuníronse no gaztetxe de Errekaleor para debater sobre o antiespeciismo. O debate é en eúscaro e xunto aos que non saben eúscaro sentáronse uns veciños para traducilo ao castelán. Este é o Barrio Libre de Errekaleor, o centro de inspiración do eúscaro de Vitoria-Gasteiz.

Espazo respiratorio non xerado por transmisión familiar

Manex Agirre alertou no artigo Errekaleor: impacto lingüístico escrito en maio de 2017 no Boletín Oficial de Álava sobre o impacto lingüístico que tería a destrución da zona respiratoria de Errekaleor e deu unha razón (potolo) máis para apoiar este oasis no que o modelo de vida alternativo é posible. Segundo as súas propias palabras, Errekaleor é unha zona respiratoria diferente á dos municipios de UEMA, e que cumpren as condicións para estar nela. De feito, trátase dun espazo respiratorio de recente creación, que xorde dunha decisión explícita e non da transmisión familiar. Errekaleor e os seus euskaldunes, en palabras de Agirre, demostraron que o eúscaro pode vivir nun ámbito social aberto e autogestionado, sen necesidade das institucións e partindo dunha opción persoal dos falantes.

En verdade, Errekaleor é un centro de respiración, xa que a maioría dos que viven alí teñen a capacidade de falar en eúscaro e falan moitas veces en eúscaro. Con todo, do mesmo xeito que UEMA clasifica as zonas respiratorias en diferentes niveis, Errekaleor tamén é unha zona respiratoria especial, coas súas fortalezas, similitudes e matices.

A maioría proveñen de contextos euskaldunes

Comezaremos polas fortalezas do barrio: o barrio euskaldun é sen dúbida e a maioría dos que conforman o Barrio Libre de Errekaleor son novos que proveñen de contextos (moi) euskaldunes. Trátase de mozos euskaldunes que foron a estudar a Vitoria-Gasteiz e quedáronse no barrio ao finalizar os seus estudos. Para eles falar en eúscaro é unha práctica que nace de forma natural, porque é o costume e porque falan máis comodamente. Iso garante que o uso do eúscaro sexa alto, o que garante que un madrileño e un chileno que non sabe euskera estude alí o idioma. Pero por encima diso, este grupo maioritario de euskaldunes en Errekaleor permite a importancia do eúscaro, xa que decidiron que o eúscaro sexa o idioma principal no que os veciños chaman ‘marco formal’, é dicir, que o eúscaro sexa a “lingua oficial” de Errekaleor (asembleas, debates, etc.).

Con todo, do mesmo xeito que noutras zonas respiratorias de Euskal Herria, existen algúns espazos nos que a euskera gana. En primeiro lugar, a veciñanza e o visitante daranse conta de que hai moitas conversacións informais en castelán, xa que non son poucas as que se desenvolven mellor en castelán que en eúscaro, sobre todo as que proveñen de contextos menos euskaldunes, especialmente de Vitoria-Gasteiz. Debido ao atractivo do proxecto, chegaron ao barrio moitas persoas non euskaldunes, polo que moitos dos euskaldunes de orixe están a pasarse ao castelán. Por tanto, do mesmo xeito que o eúscaro é o idioma principal no ámbito formal, a partir de aí o castelán cobra máis importancia. É habitual, por exemplo, que algunhas das reunións dos grupos de traballo pequenos sexan en castelán, ata que algúns digan “e, toda a reunión fixémola en castelán!”.

Os errekaleortarras están inmersos en varios grupos de traballo, como ‘Ongi Etorri’ ou ‘Izan baratzea’, e os veciños que sacaron tempo para traballar a favor do eúscaro non son moitos e tiveron que asumir toda a carga. Os activistas a favor do eúscaro son respectados e os veciños falan en eúscaro con eles na medida en que a súa competencia lingüística permíteo, pero cando os euskaltzales non están no diálogo vólvese a traducir a cambiante lóxica da opción lingüística. O mesmo ocorre cos euskaldunes que non se desenvolven ben do castelán ou que teñen unha segunda lingua francesa. Cando estes andan polos arredores, o uso do eúscaro aumenta considerablemente, os errekaleortarras tentan falar en eúscaro con eles.

Con todo, Errekaleor é euskaldun: organizaron clases de eúscaro para que os que non o saben poidan aprender, o pasado verán organizaron a ‘Asketegia’ para que se poida falar en eúscaro, o eúscaro é a lingua principal no barrio e a voz de Errekaleor é a que se construíu desde o eúscaro.

Que pasa, con todo, para que non se fale máis euskera en Errekaleor? Para empezar, e subliñar isto é importante, o futuro do barrio cambaléase e esa é a prioridade de hai tempo. Non hai ambiente para organizar debates profundos en torno ao eúscaro e facer adaptacións na ideoloxía e prácticas lingüísticas do barrio. Na medida en que varias ‘frontes’ están abertos, o eúscaro ás veces quedouse á marxe, e por exemplo, ao entrar un novo veciño, isto non sempre é vasco.

Acto na Praza da Virxe Branca en eúscaro

O pasado 14 de setembro celebrouse a reunión da Ensanche 21, encargada da urbanización de Vitoria-Gasteiz, e o movemento Errekaleor Bizirik organizou unha asemblea aberta para reforzar o apoio do barrio na Praza da Virxe Branca de Vitoria-Gasteiz. Esta reunión ofreceu unha imaxe impecable da situación lingüística do barrio de Errekaleor: un evento na súa maioría en eúscaro, para aqueles que non saben a tradución simultánea en eúscaro e para aquelas persoas que se atopaban na asemblea, en eúscaro e castelán, dependendo das características das persoas e grupos.

As próximas semanas serán fundamentais para a supervivencia de Errekaleor, xa que o Concello de Vitoria-Gasteiz puxo en marcha o proceso de desmantelamento do barrio, encargando a BIM Survey a apertura do procedemento. O Barrio Libre de Errekaleor foi cancelado por quen non están cómodos co proxecto, coincidindo co cuarto aniversario deste revolucionario proxecto que levou a ocupación. Están en xogo a soberanía alimentaria, a transición cara ás enerxías limpas, o feminismo, etc. O eúscaro tamén se xoga moito, xa que o núcleo principal (ou un dos principais) do eúscaro de Vitoria-Gasteiz pódese ir fortalecendo cada día que Errekaleor siga vivo. Nada que dicir por cada ano que pasa.