No teatro da preguerra de 1936 destacaba un nome: Abelino Barriola. Non a única, por suposto, foi Toribio Alzaga, a quen o propio Barriola recoñeceu o maxisterio –“De ti veume a afección polos temas da euskaldun-antzerti”–. Pero Barriola, segundo Liño Akesolo: “Cos bos escritores o euskal-teatro vai tentar abrir un novo camiño. Temas aínda máis altos, ao nivel das novas sociedades”. O progresista, máis adaptado á época, “desvía os problemas máis profundos da sociedade”, “o teatro de San Sebastián refírese a que saín do ambiente dos joxemaritarras e leveime ao mundo máis amplo e a novos coitelos”.

Á parte da comedia, o libro recolle o catro dramas de Barriola (Zulo Madarikatuak, 1911; Lagun txar bat, 1912; Maiteriak, 1923; Goiko argi, 1935). Ademais de ser o xénero co que se obteñen os mellores resultados en xeral, “constitúen unha boa mostra dos cambios que se produciron no tempo”. Xabier Mendiguren explica con claridade na introdución: do teatro de risa ao drama, obras cada vez máis longas, resaltando a ideoloxía, do pobo á cidade, o crecente nivel social no personaxe, a importancia e o valor da muller. “Aínda que nos seus primeiros traballos adhíranse plenamente á tradición teatral donostiarra procedente de Soroa, aos poucos conseguirá un teatro especial e propio”.

En que consiste esa forma de facer teatro? Non só accións buxán, nin buxán, senón rumiantes –monólogos, pensamentos internos–, por exemplo, pola fe. Aparecen personaxes impíos que chaman “vagos”, “bichos” ás monxas. O sacerdote é partidario das relacións entre homes e mulleres –como teñen aos homes entre si e ás mulleres na súa–. Aparece un suicidio. Consciente dos excesos dos maiores, un pouco de clase. Unha muller andaluza, esposa dun enxeñeiro alemán que viaxa a Biarritz con tres chicos vascos, bailou tamén co negro que a muller liberada toca o jazband, o jazband. Ou o debate que pode suxerir a polimicidad: “É vostede o corazón que cumpre un só amor? O amor! Eu teño moitos”.

De acordo, baixo todos eles escóndese unha intención moralizadora, a ideoloxía –abertzale, jelkide– ten profundas raíces nestes textos. Pero, se non é máis que para mostrar o que non hai que facer, como facían eses textos censurantes, ensínannos o que se pode facer. O que se facía nesas novas sociedades.