Desde unha concepción da arte moi estreita –poñamos como sublimación da estética–, pódese pensar que Hondarribia é o lugar axeitado para inspirar a arte: imaxinar, lenzo, pincel, chapeu, pintor tratando de atrapar unha desas belas estampas da cidade. Pero, casualmente, tamén foi un espazo axeitado para o desenvolvemento da arte ao longo da historia. Mostra deste conxunto de artistas activos na actualidade: Judas Arrieta, Sergio Prego, Maider Goikoetxea, Iñaki Gracenea, Aiert Alonso, por citar só algúns. Máis atrás no tempo, é interesante coñecer a importancia que tivo Hondarribia na formación do grupo Gaur.

O grupo Gaur, que non necesita presentación, revolucionou a arte vasca dos 60 e puxo baséelas da arte das próximas décadas. Entre eles atopábanse Oteiza, Chillida, por suposto, grandes artistas como Amable Arias. No que respecta a Hondarribia, Rafael Ruiz Balerdi e Jose Antonio Sistiaga tiñan talleres na Zona vella da localidade guipuscoana. Nestor Basterretxea aínda non vivía alí, pero tiña a súa casa xunto con Oteiza en Irun, a un salto de distancia. E, como non, hoxe a nós interésanos aquí, un membro significativo, un fillo da cidade, Remigio Mendiburu, que nos serve de escusa para facer unha excursión por Hondarribia. Un pretexto, un motivo, pero non un pretexto: Coñeceremos a obra de Mendiburu e coñeceremos a de Hondarribia.

Remigio Mendiburu, para Oteiza: “Sen dúbida, entre nós, o escultor de maior fortaleza vasca” (e iso non se sabe que exactamente), “o máis identificado co noso País Vasco e da maneira máis simple e natural”. Bernardo Atxaga díxonos máis intelixentemente: “O artista máis salvaxe xamais visto no País Vasco”. Nacido en Hondarribia en 1931, atópase en Hondarribia desde a súa morte en 1990 en Barcelona. Tamén consiste nunha mostra da súa obra. Non en balde, en total hai cinco esculturas dispersas noutros tantos puntos da cidade. Tamén un sexto, pero na Sala de Xuntas da Casa do Pobo: é difícil ver esta imaxe da Virxe de Guadalupe, se non é nun pleno ou nunha voda, ambas as con moitas dificultades.

Pola beira

Dalgunha maneira hai que organizar a excursión, e podemos empezar o camiño por abaixo, pola beira da auga, xusto onde se cruzan o Bidasoa e o aeroporto. O barrio de Puntal (antigamente de España), no que se atopa o Paxaro, atópase na bahía de Txingudi, epicentro das aves durante a migración transeuropea. Mendiburu fixo trampas de cazador, fixo un paxaro solto en 1985, aparentemente cantando. O bronce non, difícil para os emigrantes segundo a época do ano, cun pouco de sorte pódese ouvir un vals no piano, Chopin, desde a xanela dunha casa. Txoria atópase no parque dedicado a Pierre Loti, fronte á casa que o escritor militar tiña en Hendaia. Tratábase dunha estatua, hai tempo (ou non tanto), pero o homenaxeado era anticlericano. Ao pór a de Mendiburu na de Loti, algunha conciencia acougaríase por fin.

Deixemos a tentación de estar alí un ramo e sigamos adiante. Na rúa Javier Ugarte, detrás do castelo Carlos V.aren, xunto ao ascensor que nos sobe desde Oilar enea á Parte Vella, Talua. Escultura especialmente entrainable. Vouno a contar tal como recibino: desde o tellado da casa de á beira, no taller de Mendiburu, tirou un gran pedazo de escaiola, e ao cabo dun intre fixo a peza en bronce, tal como caeuse. Como Mendiburu uníaos co suicidio da súa nai, Oteiza pediulle que abandonase ese camiño de traballo.

Non lonxe de alí, na praza do Sol, o Concello adquiriu o último de Mendiburu, Sen título (así se chama). Non lonxe de alí, tamén, a rúa Remigio Mendiburu. Con todo o respecto aos que viven nesa rúa: demasiado insuficientes para o recoñecemento que o artista merece. Tampouco se pode ver en Google Maps. E, chegados a este punto, unha petición: as institucións deberían traballar para crear unha fundación, un museo ou algo que sexa, como se fixo con outros –Oteiza, Chillida, con mellor ou peor sorte–, para dar a coñecer o traballo de Mendiburu.

Ao monte

Agora vémonos obrigados a dirixirnos cara ao monte, á ermida de Guadalupe. No seguinte campo atópase a Txalaparta, a imaxe icónica do grupo Ez Dok Amairu, que se exhibiu na Bienal de Venecia de 1966. O mesmo que o paxaro visitado: a madeira orixinal, ao pasar a bronce, perderon gran parte da súa graza. Mendiburu traballou todos os materiais que utilizou a escultura, pero é coñecido pola súa relación coa madeira. Haia, sobre todo, e carballo. Coma se escoitaría as palabras do santo Bernardo do século XII: “O bosque ensinarache máis que os libros”. Utilizou materiais pobres, que ninguén quería, regalou, deixou, atopou, vellas vigas, troncos esquecidos, tomados de vertedoiros. Por suposto, mostrar a madeira mal ao aire libre en bronce sería unha das peores opcións.

Aínda máis arriba, xunto ao cume do monte Jaizkibel, a Unión dos Pobos, moito antes que un partido político de nomes similares, en 1963. O ovo frito é coñecido pola xente cun nome máis popular. Simbólicamente forte: Pasai Donibane (antiga de Pasaia Hondarribia) e Hondarribia foron enfrontados a partir do século XVII. Por exemplo, os pasaitarras realizaron unha acción reivindicativa da soberanía e o sacerdote de Hondarribia lanzou contra eles algunhas ramas benditas e unha cruz. De aí a necesidade do fito da Unión dos Pobos para dar paso á paz máis estable da historia. Mendiburu decidiu colocar a escultura no lugar onde se atopa, xa que viu a unha parella impactando no lugar como centro de amor. Non sería unha estratexia equivocada para impulsar a escultura, pola en cada lugar onde se fan os tocamentos.

Mendiburu tiña dificultades á hora de decidir como e onde situar as esculturas. Unha vez finalizado o percorrido, digamos que están mellor na forma e no lugar que están, quizá non mellor, que se non estivesen en ningún sitio. Lembrando o que Oteiza dixo de Mendia, “un histórico, nun pobo sen críticas, sen historia”, completamos a excursión. Unha excursión histórica.