Reunímonos con nove veciños dos Pireneos, do tres vales. Silvia Erlanz, Koldo Hualde, Javier Laspidea e Pilar Glaria son de Roncal; Nerea Recalde, Nekane Arroio e Gonzalo Celay de Salazar, e Joseba Martínez e Miguel Agorreta de Erroibar. Á pregunta de si a imaxe negativa que se difunde sobre a comarca coincide coa realidade, todos responderon por unanimidade: “Non”. Quen queira vivir nos Pireneos pode logralo, pero para iso é imprescindible adaptarse ás posibilidades que ofrece o medio ambiente. Piden un esforzo e eles fixeron esa aposta, convencidos de que a calidade de vida merece un esforzo.

Hoxe en día todos traballan no pobo, pero a maioría estudaron na cidade para aplicar posteriormente a formación obtida. Koldo Hualde realizou o ciclo superior de carpintaría de madeira, xa que a carpintaría familiar estaba a esperarlle no pobo, e Javier Laspidea estudou a explotación forestal, xa que tiña a oportunidade de traballar neste val. Ao final, ambos tomaron un camiño diferente: o primeiro traballa na panadaría de Roncal e o segundo na quesería familiar; en todo caso, profesións que poden seguir no pobo. Do mesmo xeito que Hualde e Laspidea, a profesionalización dos mozos nos seus oficios de orixe asegura a substitución nos vales pirenaicos.

Tamén hai quen elixiron outras formas de traballar no pobo. Á zarauztarra Nekane Arroio non lle gustan os oficios relacionados coa terra, aprendeu barbaría e abriu un negocio no pobo. Superados os temores e as dúbidas iniciais, o resultado foi positivo e o negocio é a única fonte de ingresos a día de hoxe. A escaseza de habitantes no Val supón unha mínima competencia, o que contribúe a iso.

Silvia Erlanz e Gonzalo Celay estudaron na Universidade de Deusto, e conseguiron que os seus coñecementos se adapten á universidade. Erlanz realizou a carreira de Bioloxía Ambiental e creou unha empresa vinculada ao medio natural. Ofrece diversos servizos: proxectos forestais, xardíns, educación ambiental... Celay estudou Educación Física e Ciencias do Deporte e creou un proxecto de envellecemento activo no val de Salazar e no Almirante de Navascués, xunto a un amigo. Na residencia de anciáns de Ezkaroz, no centro de saúde e no local de xubilados ofrécense talleres de exercicio físico desde hai dous anos.

A calidade de vida como obxectivo

“Aquí a vida está ligada á natureza, a comunicación entre os veciños é incrible, formamos parte do sistema. E comemos os tomates da horta e os ovos da galiña, iso é impagable”, di Erlanz. Trátase dun neno recentemente nado que está contento porque o seu fillo vai nacer alí.

O caso de Nerea Recalde é significativo: Nacido en Lumbier, actualmente reside en Ezcároz. Foi ao pobo desde pequeno, porque ten familiares, e a súa parella é do mesmo val. Estudou enfermaría en Pamplona, propuxéronlle traballar no centro de saúde de Ezcároz e aceptouno sen pensalo. Pasaron dous anos desde entón e non ten ningunha dúbida: “Si no futuro podo seguir aquí, quedarei. A proximidade aos pacientes e a confianza entre a cidadanía son únicas”. Pero a miúdo ouviu a pregunta: a soidade non afógache? Ou ben: Que feixes sen cine ou sen centros comerciais? “Aquí non temos iso, pero temos montañas, bosques, ríos, neve”. En Ezkaroz, por exemplo, teñen cursos de danza, deporte, costura, eúscaro e pintura durante toda a semana.

Sector primario: barreiras e alternativas

O retorno da xente nova preparada aos pobos e a aplicación dos estudos neles é moi positivo para a zona; con todo, a base económica dos Pireneos é o sector primario e atópase nunha situación crítica: falta de continuidade, é débil o vínculo dos mozos coa terra. Miguel Agorreta é de Auzperi (Val de Erro) e gandeiro. A situación actual preocúpalle, porque ve que os seus maiores poden ser os últimos agricultores e gandeiros. Orixe do problema, “barreiras administrativas”. A Unión Europea determina as competencias e subvencións dos animais, pero cada estado é quen interpreta e decide como aplicalas e, segundo Agorreta, os modelos de xestión dos estados español e francés non teñen nada que ver: Mentres a normativa francesa favorece aos pequenos agricultores e gandeiros, a española impulsa a agroindustria. “España aplicou a lexislación sobre a xigantesca e parecida vaquería de Burgos, e iso non está de acordo connosco, porque aquí non hai moita explotación. Como se meterá a xente nova con estas trabas burocráticas?”.

Aos pequenos agricultores só quédalles crear alternativas: venda directa, aposta polos ecolóxicos, produción propia diferenciada... Agorreta optou pola venda en directo, xa que saca máis proveito se se exclúen os intermediarios e parécelle bonito que o comprador consuma directamente os seus produtos, achéguese á súa borda e poida ver como están os animais. Con todo, para iso tivo que facer grandes investimentos e cumprir os requisitos que se lle esixen á gran industria.

Erlanz, a pesar de ser máis novo, tamén sufriu a lexislación do Estado español. O seu obxectivo é cultivar e vender xabóns, marmeladas e mel, pero aínda non conseguiu os permisos e certificados que lle reclaman. Critica que o proceso é moi longo e custoso e que ao final o consumidor ten que pagar moito máis: “Nun val onde todos os pastos están certificados como ecolóxicos, impídennos vender e consumir produtos autóctonos”. Ambos mencionaron Iparralde como modelo, “xa que os gandeiros locais poden acondicionar unha habitación en casa e empezar a traballar”.

O turismo como ferramenta para fortalecer o socio-economía local

Outro dos alicerces fundamentais para a economía dos Pireneos é o turismo. Hai moitas persoas que se achegan cada ano a visitar Ochagavía e Isaba, a coñecer a selva de Irati, a facer excursións polo monte ou a esquiar en Belagua e Abodin. É un turismo ligado á natureza, a historia e o medio rural, tranquilo, que consome nos pobos e que logo volve.

Pilar Giera estudou o ciclo superior de técnica turística e abriu unha casa rural de xestión ecolóxica. Joseba Martínez estudou cociña e é cociñeiro do cámping Auzperri da súa localidade natal. “Eu compro carne ao gandeiro e é unha forma de axudarlle”.

“Somos os primeiros en crer que podemos vivir aquí”

Os entrevistados opinan que se abriu unha perspectiva excesivamente negativa fose dos Pireneos. En palabras de Celay, unha xente maior ha difundido unha imaxe pesimista: “Coñecen o pobo, a súa experiencia e a da súa contorna, e falan do sector primario, dun sector que descendeu, por iso veno todo moi escuro. Nós, en cambio, tivemos a oportunidade de saír e habemos visto que no exterior as cousas son difíciles, que cada lugar ten os seus puntos débiles, como aquí en calquera sitio”. Antes da crise, Pamplona era un espazo cheo de oportunidades para os mozos dos pobos, onde aprendían e onde atopaban traballo. Agora Celay ve ao pobo e á cidade da mesma maneira: “Viron os dentes ao lobo e empezaron a reflexionar sobre o actual modelo de vida e consumo, han visto que hai que cambiar algo. Eu téñoo claro: aquí pódese vivir e traballar, pero temos que crer, se non, fixémolo nós”. Para iso, considerou imprescindibles os servizos básicos en todos os vales: médico, colexio, gardaría, comercios, bares. “Mellorar é mellorar a calidade destes servizos. Non se trata de que veñan máis persoas, senón de que os que estamos aquí estean ben e non sintan que somos menos que os da cidade”.

Puertas abertas

Co obxectivo de sensibilizar, concienciar e ilusionar á cidadanía dos diferentes vales crearon tres colectivos: Estamos vivos, no Pirineo, en Lan e Bizi, e en Txantxala. Organízanse feiras, concentracións, conferencias, etc., e en maio levou a cabo unha recollida de firmas dirixida ao Parlamento de Navarra (2.152 en total) para pedir que poña o problema do despoboamento no centro da axenda e que as leis que se aproben teñan en conta a súa incidencia nos Pireneos.

Gonzalo Celay traballa no grupo Bizirik Gaude e di que é unha boa ferramenta para a activación, aínda que se intúe que faltan mozas: “Están desmovilizados e non valoran as cousas que outros mozos organizamos ata que deixamos de facer. É unha tendencia xeneralizada na sociedade, pero nos pobos pequenos as consecuencias aumentan e a responsabilidade de quen estamos comprometidos é maior”. Con todo, fronte á frustración e ao pesimismo, a ilusión é a clave.

Tamén se constituíu a Mesa dos Pireneos, para fortalecer a unidade dos vales e mediar entre as asociacións e a administración. Está formado por quince representantes dos pobos e creáronse grupos de traballo abertos para que a cidadanía poida facer propostas concretas e facelas chegar ao Parlamento ou ao Goberno. A vivenda é un dos temas principais que se está traballando, xa que a maioría dos mozos que queren vivir nos Pireneos teñen problemas para emanciparse. Nos pobos hai moitas casas buxán e á venda, pero son demasiado grandes e caras, non están en aluguer e si cómpranse, hai que facer investimentos para adaptalas, porque están vellas. Varios concellos están a impulsar o aluguer social, pero o proceso é lento. Na Mesa do Pirineo, Martínez, tamén di que o problema é grave e que hai que cambiar as cousas. Realizouse un relatorio sobre os Pireneos, co visto e prace de todos os grupos, e presentouse unha análise da situación socioeconómica da zona para propor solucións. Con todo, Martínez non experimentou cambios en Navarra desde a entrada en vigor do Goberno Vasco a catro dos seus membros. Iso si, di que demostraron a súa disposición a escoitar e dar pasos, e que teñen máis portas abertas que nunca: “En canto ás posibilidades, estamos no mellor momento desde que eu vivo”.

“A soberanía alimentaria é fundamental para o declive dos pobos”

O cociñeiro Joseba Martínez está preocupado polos hábitos de alimentación e compra que se están dando na actualidade. Hai tempo que se comezou a estudar a soberanía alimentaria, o consumo de alimentos ecolóxicos producidos por pequenos agricultores e gandeiros locais, que ademais de beneficiar á saúde, serven para manter vivo aos pobos, para impulsar a economía local, a cultura e a vida e para preservar a natureza. Xunto a outros mozos navarros ha creado o grupo de soberanía alimentaria, no marco dos encontros Gazteria aiki. Unen a pequenos produtores rurais con consumidores da cidade: achegan aos compradores listas de produtos que ofrecen gandeiros e agricultores, e ofrécenlles a posibilidade de comprar estes alimentos directamente. “A través desta rede proporcionamos ao consumidor da cidade unha ferramenta para comer e comprar de forma digna e ao mesmo tempo axudamos ao gandeiro. É unha cuestión de xustiza, hai que darlle o valor que teñen as cousas. Cando compro a Miguel ao veciño, axúdolle a el, pero tamén á súa familia e contorna, e manteño un sector; en definitiva, fago país”.

“Hai dez anos, no gaztetxe do pobo non se nos ocorría reciclar os residuos, agora é impensable non reciclalos. Coa soberanía alimentaria ocorrerá o mesmo, porque non é de recibo que non se incorpore esta filosofía aos movementos populares. Temos que afrontar o reto de coidar a terra, coidarnos e crear unha socioeconomía”.

Refírese ás vitorias dos labradores do Norte: “Do mesmo xeito que no Estado español, no de Francia tamén os pequenos produtores enfróntanse á ameaza da agroindustria, pero eles teñen máis forza: os sindicatos son poderosos, teñen Cámara de Agricultura, únense moitos e a súa palabra ten importancia”. Puxo como exemplo os matadoiros: “Abríronse pequenos matadoiros e uníronse criterios de venda directa, o que serviu para consolidar a mocidade e o pobo e crear unha socioeconomía ligada á terra”. O veciño seguiu de cerca o proceso e descubriu que ese sistema que está a nacer, a pesar de tantos problemas e contradicións, está a envorcar a situación, está a meterse na roda a xente nova, e que a loita dos agricultores foi a clave, porque grazas a esa loita se deron os cambios administrativos. “Ese é o modelo a seguir e iso é o que nós imos impulsar”.