Por que che chaman “Pintxe”?

Empecei a traballar nas obras da Autoestrada de Navarra cando era nova e non tiña aínda a idade de ser peón. Por iso puxéronme o nome de “Pintxe”.

Traballando desde mozo?

Si. Empecei aos 14 anos nun almacén de roupa coñecido: “Numancia, a casa da elegancia”. Logo, entre outras cousas, traballei como cobrador nos autobuses da Burundesa, ata que empecei a construír. Despois fixen moitas outras cousas, como o viño ecolóxico.

Que lle impulsou a aprender eúscaro?

Na miña mocidade o eúscaro sempre estivo aí dunha ou outra maneira, aínda que non fose na fundación da nosa casa. O meu avó e a miña mamá eran de Pamplona, e eles si que eran vascos, pero apenas tiven tempo de coñecelos. Ademais, en casa non se falaba moito, entre outras cousas, sobre o eúscaro. Aitatxi e amatxi eran encuadernadoras, traballaban na coñecida empresa Arantzadi, e por iso na nosa casa sempre tivemos a man moitos libros. Desde pequeno gustoume moito ler. Dous deles foron escritores moi importantes: Sarrionandia e Itxaro Borda. Apaixónanme e con eles aprendín moitísimo. Encántame como manexan o idioma. Eles déronme esperanzas de aprender eúscaro.

Cando era mozo acudía con frecuencia ao monte, como moitos da nosa xeración, e cando andaches por alí te dás conta de que moitos nomes de montes, vales e pobos son en eúscaro. En Pamplona tamén. O eúscaro sempre estivo preto.

Doutra banda, na transición, o proxecto de construción dunha Euskal Herria euskaldun tiña moita forza. Fun militante de Herri Batasuna, son membro da Comisión Prol Amnistía e afiliado a LAB. A política marcounos e eu alégrome diso, aínda que moitos de nós coñecemos detencións por ideas políticas. Eu teño claro que son traballador. Esa clase de persoal é a que me identifica.

Algunha vez ouvinche dicir que estudaches no euskaltegi e na universidade dos Pireneos...

Si. Empecei a estudar en HABE, nun internado de Hondarribia. Durante o catro ou cinco meses que estiven alí, conseguín sentar unha base sólida. Logo estiven un ano na Escola de Idiomas de Pamplona con Mikel Taberna e estudei algo extraordinario. Algúns e outros, os profesores daquela época eran, ao meu parecer, militantes a favor do eúscaro de verdade. Conservei a ilusión que eles dábannos.

Despois tocoume traballar moito para Lapurdi, Sakana, Baztan, Nafarroa Beherea, Zuberoa… Aprendín o eúscaro a ambos os dous lados dos Pireneos. Despois de terminar o traballo, collía o caderno e o mesmo día púñame a escoitar ou a apuntar o que aprendera. En Pamplona falo pouco porque os meus amigos non o saben. Son euskaltzales, pero non aprenderon. Non ter con quen falar en eúscaro na contorna próxima obrigoume a reter outras opcións.

Como foi o rock manager?

Sempre me gustou o rock and roll, a canción tradicional e os bertsos. Na década dos 80 xurdiu o Rock Radical Vasco e un amigo de Pamplona convidoume a acompañalo como manager. Dixen que si, por que non? Non pensei demasiado. Así coñecín á Polla Records, Kortatu e Cicatriz. Durante eses dous ou tres anos houbo dúas campañas especiais: “Marcha e loita” contra a OTAN. As mobilizacións contra Lemoiz tampouco foron poucas. Era militante da Comisión Prol Amnistía e pareceume moi interesante poder conciliar a militancia cun tipo de traballo tan diferente. Formamos un triángulo coa música, a loita polos presos e a política. Era unha época moi intensa. Estaban a crearse gaztetxes por todas partes e todas as semanas facíanse moitos concertos. CoA Polla Records, polo menos no País Vasco, xuntábanse máis de mil persoas en cada concerto. Non creo habela coñecido. Tamén iamos a España e a Cataluña. Estivemos en Alemaña e en Italia. Foron anos verdadeiramente intensos e frutíferos. Foi unha época estupenda.

Como xurdiu a idea de facer un libro de trajerías dun jonqui?

Foi algo puramente persoal. Aquí en Pamplona, quería expresar con bertsos o que me ocorreu en diferentes ámbitos. É unha narración. Elaboración en verso, pero narración. Tiña ganas de facer unha mención especial aos amigos que perdín por culpa da droga, e creo que o conseguín. Tiña necesidade de expresar os sentimentos que sentía. É un traballo de gran valor de Eneko e ao mesmo tempo un ensaio para ver como mas arranxaba na escritura.

O principio é cando empezamos a ir á escola franquista e o final, a finais dos 80, cando morreron a maioría dos meus amigos e coñecidos. O mesmo fan as mulleres que os homes.

A droga fíxoche sufrir moito?

Si. Sobre todo na década dos 80. Aquí, na Zona vella de Pamplona, decenas de mozas morreron. Era evidente, sobre todo, a influencia da heroína. Non son sociólogo pero na Zona vella de Pamplona morreron máis de 40 mozas. Facendo un sinxelo cálculo, poderiamos dicir que en Pamplona morreron 300 mozos con facilidade. En Euskal Herria podemos falar tranquilamente da morte de 3.000-4.000 mozas no período de 10-15 anos.

Tamén vostede caeu nas súas mans?

Non. Eu non. Consumín drogas e alcol, como moita xente, pero sen caer na garra, precisamente porque vin e vivín moi de cerca esa traxedia.

De todos os xeitos, eu non son antidroga. As drogas están aí e cada un decide que facer. É unha elección persoal. A forza de violencia, ninguén o fai. Non poder saír de aí é outra cousa, pero que cada un faga o que queira.

A túa droga é agora euskera?

Si, así é. Hoxe en día tenme completamente atado e a pastoral é a miña paixón.

Como che namoraches das pastorais?

En Zuberoa, Pagola, vin por primeira vez unha pastoral. Era Pete Basaburu, en 1982. Aquel día a pastoral encantoume e encantoume. Neste espectáculo mesturábanse a danza, o bertso, o teatro e o auzolan. Marabilloso. Desde entón vin todo o que puiden. E logo, en casa, ler o folleto unha e outra vez. O meu eúscaro era moi xusto para entender todo, por iso tiña que facer un gran esforzo para comprendelo todo. E aprendín moito grazas a eles. Se hai algún sinal de beleza na miña linguaxe, é o que aprendín nas pastorais.

Por que a pastoral Karmen Etxalarkoa?

Antes teño que dicir que escribir a pastoral non é tan difícil. Se tes unha idea clara na cabeza, podes facer calquera cousa. Non me custou tanto. Unha tarde de inverno, recentemente lido o traballo de Mérimée, púxenme a pensar por que non dar esta traxedia como pastoral. Empecei a escribir como unha distracción e fíxeno ao cabo duns catro meses.

Despois de escribir pensei que podía facer con iso e fun a Etxalar e funme a Etxalar a ver ao párroco Peio Apezetxea. El púxome en contacto co alcalde e coa xente que se move na cultura. Ao parecer, gustoulles a idea e tras varias reunións decidiron facela mozas e adultos.

Cantas persoas en auzolan?

Máis de 160 persoas entre todas as persoas que traballan no mundo do modisto, modisto e colaborador. Os Etxalar máis os membros do grupo Castelo de Amaiur. Unha vintena de persoas de Baztan. Fun a eles como apoio porque na novela menciónase que Joxe Lizarragabengoa era de Baztan, de Elizondo.

A redención, a directora, é a barkoxtarra Pantxika Urruty. Somos amigos desde hai moito tempo e pedinlle axuda. Leva anos inmerso no mundo das pastorais e participou en varias ocasións. O primeiro foi en Etxahu e despois veu a pastoral Ximena. En 2014 participou na pastoral Gerezien denbora e no proxecto Katalina Erauso. Nesta última, exerce de director. Inmediatamente díxome que era un tema, entre outras cousas, porque é unha muller. É o creador do espectáculo.

Non podo crelo. Sei que isto só pasarame unha vez e que teño que gozar e aproveitar.

Como é esta pastoral desde o punto de vista da linguaxe?

É de batú, porque eu non sei senón unificar, pero tentei recoller léxico de todos os vales pirenaicos. Esa foi a miña carreira e á hora de escribir tamén me valín dela. Algunhas palabras en perigo de extinción poden ser recuperadas e utilizadas. Temos que tentar embelecer o noso eúscaro, cada vez máis pobre, con esas palabras.

Pódese dicir que é unha pequena mostra das linguas pirenaicas. Eu creo que os navarros somos os indios do Pirineo, quizá os últimos indios. Eu considérome así.

E a duración?

Tres horas longas. Sei que as pastorais teñen mala fama, pero quero dicir que nas pastorais non hai que mirar si é longa ou curta, senón si é divertida e interesante. Si é espectacular, a duración non é a máis importante, como ocorre co fútbol, os partidos de pelota ou os festivais de rock.

Ten estrutura clásica?

A pastoral ten a súa “lexislación”, unha forma de facer. Esta será a pastoral clásica, a primeira que se realiza no Sur. Hai pouco celebrouse en Pamplona a pastoral Joxemiel Bidador, creada para render homenaxe ao escritor e investigador falecido, pero que non tiña a estrutura da pastoral clásica. Por iso digo que a nosa é a primeira e, nese sentido, eu dígolles aos participantes que estamos a facer historia. Karmen ten 240 versos ou coplas, sete cantores, bailes, batallas… Hai vermellos e azuis, malos e bos, pero non turcos e cristiáns. Hai nenos cantantes, pero non son anxos. Son moi importantes, porque nunha traxedia hai que explicar tamén a inocencia e a esperanza. En canto ás cancións, todas son novas, salvo algúns dos bertsos de Xalbador que cantaron.

En todos os mustraks estamos a falar só en eúscaro, non houbo outro idioma e iso é importante.

Como é Karmen?

É un personaxe con moitos claroscuros. Karmen é evasora e contrabandista. Está casado, pero se deita con decenas de amantes. Sabe moi ben azuzar aos demais para que cometan asasinatos. Deféndese a si mesmo e á súa condición de muller até a morte. Estráñame que nunha novela do século XIX apareza unha muller así. Naquela época tamén sorprendeu esta novela, que recibiu duras críticas.

Jose tamén é un personaxe moi intelixente. É unha obra escrita por un romántico e non ten nada de moralista. Queremos levar este traballo ao escenario tal e como é. Miren Olaetxea será a etxalartarra Karmen e Jose o baztandarra, Mel Joxe Ariztia será a amaiurtarra. Quixemos respectalo, como particularidade.

O texto de Mérimée contén entrevistas en eúscaro, non?

Si. Moitas referencias ao eúscaro, así como á lexislación navarra da época. Coñecía ben o País Vasco, e especialmente Navarra. Sempre fala de España por unha banda e de Navarra polo outro, non dunha soa. É un traballo moi interesante en moitos aspectos.