“Na viaxe de escape estiven a piques de perder ao meu fillo en moitos momentos. Polas noites non podía durmir, ao amencer gritaba, tiña pesadelos, soñaba que me mataban, que me queimaban, que estaba no río e que a auga levaba ao meu fillo” (a Ashti Xan, no Kurdistán; cambiámoslle o nome por seguridade); “nunca esquecerei o día que saín, só tiña á miña nai e á miña filla na cabeza, si volvería algunha vez. Pero tamén pensaba en axudar á miña filla para que non sufrise o que eu sufrira de pequena e estaba disposta a facer calquera cousa que mellorase a súa vida” (Hady Traoré, Mali); “os meus pais emprenderon a viaxe ao exilio contra a súa vontade. O pai deixaba atrás a casa familiar, tres ou catro xeracións, unha nai moi vella, o seu pobo natal, o eúscaro. Levábao todo con el, e ao mesmo tempo deixábao todo” (Arantzazu Amezaga, nacida no exilio). Os membros de CEAR-Euskadi recolleron numerosos testemuños nos que quixeron recompilar e visibilizar as vivencias máis crúas dos procesos migratorios. “O exilio é un choque emocional tremendo para calquera; de súpeto tes que escapar un día, ao descoñecido”, afirma a coordinadora do proxecto, Beatriz de Lucas.

Tristeza, división, nostalxia, terror, cansazo, violencia, desorientación, culpabilidade, desconfianza, esperanza dun futuro mellor… son os sentimentos e vivencias que reproducen os refuxiados, desterrados e migrantes de diferentes épocas. “Cheguei a unha sociedade totalmente diferente; non sabía o idioma, non coñecía a ninguén”, di Xani. O que se atopou en meta tampouco é o que se soñou con anterioridade, e adoita ser grande a conflitividade cultural-socio-lingüística, o descoñecemento da nova sociedade, os obstáculos para o traballo e para o progreso… “Nunca fun neno nin adolescente. Tocoume ser maior desde pequeno, porque si non che perdes no exilio” (Arantzazu Amezaga); “os meus pais sempre pensaron que volverían e nunca se integraron do todo. A nós tamén nos afectou todo iso, non de aquí nin de alá” (Maitena Jauregi, Euskal Herria); “ás veces síntome moi soa, nalgunhas zonas aínda me miran coma se fose alieníxena. E aí empezamos, aínda que non queiramos, a crear guetos, porque é difícil ensinar á xente que no que che está pasando hai unha gran carga de sufrimento” (Rosario Vásquez, Colombia).

“Nunca me arrepentín”

Non son poucos os estigmas e os prexuízos sociais que se sentiron discriminados e menosprezados. “Tes que estar todo o tempo probando quen es, cal é a túa experiencia, que podes achegar. Intento entendelo, penso que ten que ver coa educación que lle deron como membro do Primeiro Mundo, con ese imaxinario colonizador. Custoume moito atopar relacións realmente horizontais, a xente cre que me ten que ensinar moitas cousas, sen escoitarme” (Rosario Vásquez). Ser migrante e ser muller adoita ter, ademais, unha dobre carga. “Acóllennos só para as tarefas domésticas ou de coidado, e moitas veces sentes que estás a traballar para xente con menos capacidade intelectual que ti, pero que che mira por ser de fóra coma se tiveses menos estudos. Non queremos que só nos vexan como vixiantes, senón que abramos máis portas. Polo demais, as nosas fillas din: Para que estudar e facer unha carreira, si ao final somos coidadores?” (Fatma Galia, Sahara). Contrapunto de que a viaxe serviu para ser máis libre como muller que no país de orixe: “Aquí tiven a oportunidade de ser nin nai nin irmá nin filla de ninguén; polas mañás levántome só para min mesmo. E normalmente as mulleres non temos esta oportunidade na vida, temos que actuar en función dos roles que nos impoñen. Ese foi o maior beneficio, e é estraño, porque non o buscaba nin o pedía. Iso non quere dicir que non me gusten os meus, tamén é difícil asimilalo” (Rosario Vásquez).

Non todo é dor e desconsuelo no novo fogar. “Nunca me arrepentín, marcheime da miña terra natal porque alí non tiña futuro. En Mali non teño futuro e aquí sei que podo seguir loitando” (Hady Traoré). Para poder avanzar, os entrevistados destacaron moitas claves: a espiritualidade, os puntos de encontro que lles axudan a manter a súa identidade orixinal (os exiliados de 1937 citan con frecuencia ás euskal etxeas), os esforzos por integrarse na nova sociedade (por exemplo, a lingua), familiares que seguen sendo protexidos a pesar de estar lonxe, as redes organizadas… “A asociación feminista abrazoume en todo momento, seguiume de pé e axudoume a dignificar a miña vida. Déronme recursos para crecer persoal, estabilidade. Constrúo con eles a idea de que outro mundo é posible, constrúo a vida, a loita” (Amparo Pemento, Colombia).

Para adaptarse mellor ao novo contexto e facilitar a convivencia, os migrantes consideran necesario dar a coñecer e comprender a situación dos países de orixe na sociedade, obter un recoñecemento social, adquirir o recoñecemento xurídico do status de refuxiado mediante un proceso rápido e transparente e, dunha vez por todas, canalizar as políticas migratorias axeitadas.

“Non aprendemos nada”

Beatriz de Lucas ten claro que: “Non aprendemos nada da experiencia dos que hai anos fuxiron de aquí. É máis, parece que esquecemos esa experiencia que vivimos como pobo, e en lugar de aprender diso e ver que nos axudou a vivir mellor no estranxeiro, nós tamén estamos a facer o contrario para poder acoller máis humanamente aos que foxen dunha violencia similar. Estamos a recibir pouca xente e mal. Non me refiro á sociedade, pero máis aló da solidariedade da xente, as institucións non cumpren a normativa internacional e a sociedade ten que entender que non é cuestión de caridade, senón de xustiza e de dereitos. As persoas que foxen e buscan asilo teñen dereito a iso”.

Con todo, preguntado por si viuse máis esperanza ou máis desesperación entre os entrevistados, De Lucas quixo subliñar a esperanza: “Non só ven vítimas dunha situación inxusta, senón que tamén son persoas capaces de facer fronte a esa situación dolorosa. E en todas as persoas entrevistadas, exiliadas e refuxiadas, percibimos a esperanza, a esperanza de mellorar as súas vidas, cambiar a situación dos países de orixe, volver a casa e reunirnos coa xente que aman”.