Amama céntrase no conflito que o mundo rural tradicional xera na sociedade actual. Así difunde a película a voz do protagonista: “O caserío nunca se separará. De ningunha maneira. É a lei máis sacra do caserío. O caserío quedará integramente en poder dun único fillo. Os demais terán que abandonar o caserío. Hai tempo era o fillo maior o que recollía a responsabilidade de quedar en casa. Hoxe en día o herdeiro elíxese”.

Aí está a cuestión e esa é a preocupación. Tradicionalmente, para asegurar a transmisión do caserío quedou o fillo maior da casa, coa responsabilidade de cultivar as terras e coidar aos seus pais. Hoxe en día, en lugar de elixir á única persoa que lle dará continuidade ao seu traballo, a separación entre varios herdeiros converteuse en algo habitual. Así nolo confirmou o notario e profesor da Universidade de Deusto, Andrés Urrutia. Desde Notaría constatouse que o caserío constituía antes unha unidade económica completa e que na actualidade está a converterse nunha vivenda de dúas ou tres familias. E iso, en canto á súa función até a data, di que é a da desaparición do caserío. “Pódese dicir que nun tempo a familia era para o caserío e que agora, ao perder ese significado colectivo, é un caserío para o titular”.

Maite Aristegi, ex secretaria xeral de EHNE, Sindicato Agrario Vasco, traballa actualmente na Asociación de Desenvolvemento Rural de Debagoiena, movendo as responsabilidades da transmisión do caserío. Como Asier Altuna é de Bergara, e na película di: “Amama relaciona o traballo do caserío coa dureza e hai que facer traballo, pero hoxe temos que atopar outras formas, novos modelos, para manter o traballo do caserío”. Aristegi comparte co seu irmán o caserío e a casa rural. Di que é unha oportunidade que moitos colleron para garantir a viabilidade económica e que ten os seus riscos: “O agroturismo xurdiu como complemento ao caserío, pero en moitas ocasións fíxose con el. Si non traballamos a agricultura co turismo, perderase a paisaxe e a cultura”.

Cambio de lei a favor

Urrutia considera que a transmisión do caserío está ben organizada desde o punto de vista dos recursos xurídicos, non é máis que un problema: “O que está en cuestión é o modelo económico e cultural do caserío, pasamos a novas e mecanizadas formas de xestionar as vivendas buxán e os animais e as terras”. Segundo Urrutia, a transmisión está garantida xuridicamente sobre todo pola modificación da lei, xa que en 2015 aprobouse a Lei de Dereito Civil Vasco que regulaba as sucesións en Euskadi.

Á hora de testar, a nova lei diminuíu os obstáculos. En opinión de Aristegi, a mellor diferenza é que amplía as posibilidades e deixa as mans "máis libres" ao dono do caserío. Antes, inevitablemente había que ceder á descendencia catro quintas ou dúas terceiras partes. Agora, a lexítima (a parte que corresponde a cada familiar do conxunto de bens que cederon os pais aos seus fillos) reduciuse a un terzo e deixou unha cantidade maior para a súa libre disposición. De igual modo, a cantidade que se debe dar á descendencia pode agora ser repartida á carta; pode deixalo todo a un e nada aos demais. “Alguén pode pensar que deixar todo a un non é xusto, pero hai que entender que quen toma o caserío faio coa responsabilidade de cultivar o caserío e a terra. Non hai que mirar todo de forma especulativa”, subliñou.

No País Vasco existe unha vella preocupación polo mantemento integral do caserío. Segundo explicounos Aristegi, neste esforzo de non fragmentación déronse diferentes sistemas en cada territorio: En Bizkaia, a troncalidad –inevitablemente o legado de bens herdados aos seus descendentes– foi moi importante para o seu mantemento integral. En Gipuzkoa non existiu este foro, senón o Dereito civil español, e utilizáronse as físgoas da lei para non dividilo, como a figura do mayorazgo”. Urrutia engadiu que en Navarra sempre se recoñeceu a importancia da casa, e que a nova normativa superou a separación entre os territorios de Hegoalde. Explicou que en Iparralde, por encima da tendencia á distribución establecida polo Código Civil francés, os baserritarras e os notarios mantiveron a leira na súa totalidade durante longos anos, principalmente mediante contratos matrimoniais. Con todo, advertiu de que no mesmo "hai unha tendencia contraria".

A incomunicación é un dos temas transversais da película Amama e, precisamente, ese é un dos principais problemas que hai para Aristegi cando se cuestiona o futuro do caserío: non se fala do día seguinte do caserío familiar, polo menos ata que o beneficiario morre e a herdanza chega á mesa. O pacto sucesorio, que inclúe a nova lei, é o instrumento que permite falar antes da morte do propietario. Aristegi mostrouse convencido de que é un paso adiante dar a voz de que os donos do caserío están vivos.

Abrir portas

“Se queremos manternos vivos ao máximo de todos os caseríos que quedan, hai que abrilos á xente de fóra”, afirma Aristegi. Conta a alegría que sentiron recentemente algúns veciños ao vender e volver pór en marcha o caserío: “Era unha carga para eles; vivían na rúa e de cando en vez tiñan que ir limpar o caserío e a manter ben as terras. Agora, alégranse de volver polo en marcha No fondo, iso é o que se trata, xa sexa vendido, en aluguer ou nun acordo, pór en valor a posta en marcha”. Porque, do mesmo xeito que nalgúns casos non hai familiares dispostos a dar continuidade ao caserío, hai mozos que queren achegarse ao caserío, pero que non teñen acceso á terra. En cambio, Aristegi móstrase moi desconfiado e resistente a entrar en casa a quen non é da súa familia: “Si o que non ten que seguir no caserío, porque viviu na rúa ou polo que sexa, quixese ter un recuncho para reunirse coa familia, é posible, hai mil posibilidades; pero se non quere traballar os terreos, debería dar a un terceiro a oportunidade de aproveitalos”.

Aristegi ve necesario reformular o modelo de captación de novas persoas. Puxo como exemplo outra experiencia: “No propio pobo hai coñecidos que se organizaron como comúns. Os nosos caseríos son moi grandes e traballar xuntos pode ser unha oportunidade para mellorar as condicións de traballo e gozar dos días de vacacións, por exemplo”. Advertiu de que si non se facilita o camiño ás novas oportunidades, en pouco tempo producirase un gran cambio.

En Iparralde están en marcha

“No norte déixanse tres casas, colócanse dúas novas. No Estado francés, onde se deixan tres, sostense un só. Culturalmente, a sucesión da leira ten moita forza aquí. Con todo, a situación é negativa: nos últimos 12 anos perdemos ao redor de 1.100 fogares”. Segundo Daniel Barberarena, membro da Cámara de Agricultura de Euskal Herria (EHLG), os datos demostran claramente a situación.

“O 60% dos agricultores maiores de 50 anos non sabe que vai facer coa súa granxa, esa é a preocupación”, di. Un fenómeno novo é que cada vez son máis os que se achegan aos caseríos que están fóra da familia; en xeral, os veciños, tanto dos pobos veciños como de Francia. Estes eran o 7% das que se colocaban nos caseríos en 2007 e hoxe supoñen ao redor do 20%. “Quérense atar ao cultivo pero non teñen terras nin casas”, explica o membro da EHLG.

Na mesma liña que Aristegi, Barberá di que a maior dificultade que hai ao falar da transmisión é que sexa tabú. “É un tema doloroso, porque a sucesión da granxa é a sucesión dos teus antepasados, pero, si as túas ruínas non queren tomala? Si ves a película Amama, aparece a ruptura da corda de transmisión, e esa ruptura trae moito sufrimento”.

Conscientes da necesidade de crear unha dinámica, a EHLG organiza no outono unha quincena de transmisión para a formación dos mozos e “sensibilizar aos agricultores sobre a necesidade de innovar na evolución da granxa”. Así mesmo, hai dous anos varios axentes do campo de cultivo crearon a rede de transmisión Zurkaitza, co obxectivo de estreitar lazos entre os mozos que están dispostos a abandonar a granxa e os que queren ir. Traballan no interior en xeral, xa que a especulación da terra na costa creou prezos imposibles para os mozos.

Unha granxa, unha vitoria

O membro de EHLG explicou que hai que "cruzar" aos mozos que queren aprender a cultivar e teñen que reunirse cos que queren formarse. “Temos granxas onde a transmisión foi moi ben levada. En Senpere, por exemplo, un agricultor ten dúas fillas, pero non queren seguir o camiño dos seus familiares e entran tres novos de fóra”.

Tamén pensa nas experiencias difíciles, as que veñen de fóra non sempre son vistas con bos ollos e cada un pode entender o seu proxecto. “O mozo que empeza pode sentir que o da súa casa sempre se está controlando; temos algúns intentos fracasados nese sentido. O debate tamén xera diñeiro; ti queres alugar a miña casa, pero a que prezo?”. O sindicato tamén traballa para marcar criterios.

A profundización nas relacións é, segundo Barberena, fundamental e, máis pronto que tarde, a socialización do tema: “Temos que entender que abordar o tema é imprescindible para pensar en Euskal Herria para mañá. Non imos substituír a todos os xubilados, pero cando salvamos unha granxa, xa é unha vitoria”.

“Coa herdanza cada un quere levar o seu parte do pastel, sen preocuparse doutras consecuencias”

Oihana San Sebastian Etxegarai é unha lezoarra que vive actualmente en Oiartzun. El e a súa parella buscaron aos baserritarras sen herdeiros, cos que aprenderon o oficio e chegaron a un problema de transmisión que lles preocupa. De momento, os seus intentos fracasaron.

Tedes acceso ao caserío desde a familia?

Os meus avós, así como os da miña parella, creceron no caserío, pero os dous caseríos comeron as cidades. O da miña avoa, en Irun, está rodeado polo asfalto; do caserío só queda o edificio.

Por onde comezastes o intento de salto ao caserío?

Sempre sentín o desexo de ir ao que a avoa contaba, e tamén a necesidade de ver que todo o que ela sementara íase a perder. Comezamos a buscar en internet e nas inmobiliarias e démonos conta de que era imposible, xa que os prezos son enormes. Moitos dos fillos hereditarios puxéronse á venda en moi malas condicións. Fomos ao Concello a preguntarlle cal era a situación, se coñecían a alguén que puidese estar interesado en recibirnos no caserío, pero debido á información privada non puideron dicirnos nada. Tamén pensamos ocupar un caserío. A verdade é que non sabiamos onde ir.

Que buscabades?

Puxémonos a buscar hipotecas e caseríos. Ocorréusenos que nalgún caserío podía haber xente madura, sen herdeiros, que quizá necesitase axuda, disposta a recibirnos e transmitir o seu coñecemento. Incluso pagando o aluguer, viviriamos e coidariamos con eles. Tomariámonolo/Tomariámosnolo cheo de ilusión, a pesar da baixa formación. Eu traballo no sector turístico, polo que a nosa intención era traballar nun modelo de turismo rural sostible. En Cataluña coñecemos moitos casos que, ademais da oferta turística, traballan a agricultura e asócianse con outros proxectos como a artesanía.

Cal foi o ensino?

Non o conseguimos, a xente é pecha e non se fía. Teñen medo a perder material, económico. Costa ver máis aló. Forma parte do noso patrimonio cultural; vemos caer moitos caseríos por Oiartzun e é triste. Coa herdanza, cada un quere levar o seu parte do pastel, sen preocuparse doutras consecuencias. Eu tamén amo a casa da miña avoa, pero tamén amamos as casas que non son nosas. Forman parte da nosa cultura e están a perder en soidade.

E agora que?

Metémonos/Metémosnos nun pequeno crédito e compramos un pequeno piso que caía en Hondarribia. Pómonos ben a nós mesmos e temos un pequeno proxecto na cabeza. Ao final habemos visto que o único camiño é o de traballar e traballar, até facer diñeiro suficiente para comprar un caserío.

“Hai que dar acceso aos mozos que queren vir ao caserío”

Koro Artola é de Areso, pero en Berastegi ten un caserío e unha familia, e é de Areso. Gáñase a vida do traballo do caserío, cultivando o rabaño e a terra, e está convencido de que a familia, que ten dous fillos, non vai dar continuidade ao traballo do caserío. En realidade, non sabe si quere que os seus fillos tomen a súa testemuña ou non, a menos que o traballo non lles "guste moito". Isto non quere dicir que non lle preocupe o futuro do caserío: “Co tempo vasche cansando e pensando: Que pasará despois? Os baserritarras están a envellecer e déixannos todos os prados de ao redor para usalos, pero cando un déixeo, que pasará? Están a quedarse baleiros.

Falta de xente nos caseríos, e ao mesmo tempo, hai moitos mozos que senten atraídos pola disposición de Artola a achegarse ao seu traballo. E se alguén está interesado en abordar o traballo do caserío, para el a alternativa real é dar acceso a esa xente. “Si aos mozos apetécelles, haberá que acordar a entrega de terras en aluguer ou o que sexa”. Ve con bos ollos a dinámica de EHLG e coméntanos que el tamén empezou a pensar niso. “Non hai outra forma”, di. “Ao coller a alguén de fóra non podes saber como van as cousas, pero aínda que o que vén sexa un descoñecido, un pouco acompañado e visto aos poucos, pódese dar pasos para que todo isto teña continuidade”.

Con todo, un mozo dotado de espírito e forza non estará libre do apuro en que se atopa o oficio de labrador: “Hai moito traballo e pouca xente, polo que hai que meter moitas máquinas, e para que o investimento sexa rendible hai que sacarlle partido dalgunha parte”.