Bilbaíno, cursou estudos de Filoloxía Vasca en Vitoria.

Seminario antigo. Terminamos os estudos en 1987 e estabamos nesta nova facultade ao ano seguinte. Vin a Vitoria por detrás das escolas de Koldo Mitxelena, pero el sempre estaba a dar clases a un nivel superior. Nunca fun profesor. Retirouse no cuarto grao e morreu o ano en que os terminei. Oxalá me deu clase. Vin aquí en parte por ela.

Que significa “en parte”?

Vivía en Deusto e podía ir á universidade. Pero Koldo Mitxelena estaba a ensinar aquí e eu quería con el. Para empezar, púxome a militancia do eúscaro no camiño de facer Filoloxía Vasca. Con todo, naquela época quería estudar Etnografía, traballaba no grupo de danzas Bihotz Alai de Deusto, e máis tarde tocé txistu. Nese ambiente, quería estudar Etnografía, pero, para iso, o máis próximo, tiña que ir a París. Aprendín francés e non sabía francés.

En que consistía o grupo Bihotz Alai de Deusto?

Antes, 14 anos eu, no grupo de danzas Goierri do barrio de San Ignacio. Alí estivemos dous ou tres anos e fómonos a Deusto, algúns amigos do Goierri. En Bihotz Alain bailaban Josu Larrinaga, Edorta Ialdebere e outros, e nos txistularis, por exemplo, Josu Urrutia e Alex Iribar, o segundo profesor da Universidade de Deusto na actualidade. O proxecto de Bihotz Alai era recuperar determinados bailes. Antes de entrar eu, por exemplo, recuperaron as danzas de Lakuntza. A súa intención era un folclore xenuíno, non as novidades actuais, dar aires modernos a unha danza orixinal. Non, o obxectivo era recoller as danzas tal e como as facía o pobo e bailalas. Non sei si as cousas cambiaron desde entón.

Era vostede bailarina, agora incapacitada para o baile. Desde cando?

Dificultades para o baile desde sempre. A miña enfermidade é innata e desde pequena tiven dificultades para subir as escaleiras, para correr. Con todo, tiña que facer unas cantas danzas e arranxábamas. Pero enseguida vin que non podía seguir o ritmo dos demais bailaríns e entón deixei a danza e collín o chifre. Ja, ja…

Cando che diagnosticaron a enfermidade?

De pequeno, aínda que non sei cando foi. Sei o que me contaron os meus pais. Ao parecer, fomos a Madrid, ao hospital dA Paz, onde nos diagnosticamos: distrofia lumbar, distrofia dos músculos das pernas e os brazos. É unha enfermidade progresiva.

Levaba vostede encima de dúas muletas hai vinte anos.

Non usei nunca unha muleta. Máis dun dimo, pero equivocádesvos. Tiven necesidade da axuda da xente para chegar aquí ou alá, e veríame colleito do brazo de alguén, polo si ou polo non, para que ninguén me empuxase e caéseme involuntariamente. Pero eu non estiven montado sobre dúas muletas. Por fin, para moverme máis facilmente, tomei a miña cadeira.

Que tal sentes entre as barreiras arquitectónicas? Desde Pamplona, Xanti Begiristain denunciou repetidas veces estas barreiras.

Afortunadamente, cada vez hai menos valos, aínda que aínda as hai. Con todo, no que se refire ás barreiras arquitectónicas, Vitoria-Gasteiz é un paraíso. Aínda teño problemas nalgúns bares e comercios, pero no resto, é fácil, en Vitoria-Gasteiz.

É fácil dar clases na universidade?

Sen problemas. Noutros tempos, cando non era máis que lousa, quería escribir e tiña dificultades. Hoxe en día, ao ter a pantalla a man, escribo no meu computador e utilizo a pantalla. Non teño inconveniente en dar clases.

Mentres facías a tese non andabas cantando.

Cando terminei si.

Con todo, a tese doutoral adoita tardar moito tempo.

No meu caso, durante a realización da tese decidín cambiar o tema, o que alargou aínda máis o prazo. Empecei a investigar sobre o Roncal, a miña intención era recompilar, analizar e editar todos os textos de Roncal. Empecei, pero tamén tiña que dar clases, cada ano cambiábanme a materia, sempre tiña que preparar un tema novo, e nesa situación non podía adiantar a tese. Por outra banda, púxenme a investigar o desafío e atopeime cos traballos de Bonaparte. Empecei a estudar as súas ideas lingüísticas, entre outras cousas, e o resultado foi o meu primeiro artigo, longo. Así, por unha banda, pola outra, decidín cambiar o tema da tese e acudir á historiografía da lingua.

“XIX. Estudos sobre a gramática vasca do século XXI”, título da súa tese.

Estudei como os gramáticos do século XIX describiron o eúscaro. Interésame moito estudar como se adaptaron os antigos gramáticos a describir o eúscaro segundo o latín e o modelo das linguas indoeuropeas da contorna. O eúscaro e os indoeuropeos son linguas tan diferentes! A adaptación deste modelo, entre outras cousas, no que se refire ao sistema de caso do eúscaro ou ao verbo vasco. Tamén nos séculos XVII e XVIII os gramáticos tiveron problemas para describir o eúscaro, pero no século XIX hai máis salsa, máis teoría e máis autores.

En canto ás ideas lingüísticas, por exemplo, estudou Astarloa e Juan Mateo Zabala.

Juan Mateo Zabala, sobre todo despois da tese. Por exemplo, Zabala coñece a obra de Astarloa Apología [da lingua Bascongada], pero non os Discursos filosóficos do mesmo autor, que é a obra principal de Astarloa e que realmente desenvolve as súas ideas lingüísticas, porque se publicou moito máis tarde. Cando Zabala, entón, non podía actuar segundo Astarloa, recorreu a Larramendi.

Que ten Larramendi, falando da nova historia do eúscaro e sempre tan presente?

Porque fixo unha gran revolución. Larramendi trouxo o eúscaro cultural. No Norte había algúns traballos, pero este Sur era bastante deserto, porque, se se pode dicir así, había algo. Larramendi quixo converter o eúscaro en lingua cultural, e para iso fixo os seus traballos -apología, gramática, dicionario e outros-, e a xente fíxolle caso, os escritores fixéronlle caso, seguíronlle e influíronlle. De aí xurdiu o guipuscoano literario e, en certa medida, o biscaíño literario, ao que seguiron Añibarro, Mogel e os demais. Larramendi revolucionou a situación.

El inventou algunhas palabras que usamos na palabra e na boca. “Relevancia”, por exemplo.

A Larramendi quedáronnos poucas palabras, porque logo veu o diluvio de Sabino Arana. Larramendi é un inimigo para Arana, porque este é español. A de Arana non é unha loita puramente lingüística –tamén o é, ten as súas propias ideas gramaticais–, pero quere borrar as palabras de Larramendi. Mestúranse as dúas cousas. Algunhas cartas, portadas, etc. perduraron até hoxe, pero a maioría foron arroxadas ao río polos Arana e os Arana.

Parece interesante esta loita.

Aos alumnos non lles interesa moito. Jajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajar… No alumnado notamos unha gran desmotivación, un escaso coñecemento da nosa cultura e un menor desexo de ler. Chegaron á universidade e non leron ningunha literatura vasca clásica. Unha vez iniciada a carreira, non lerán nada salvo as pasaxes que o profesorado lle indique. A maioría nin sequera sabe quen foron.

Por que esa falta de motivación?

Eu dedícome á Filoloxía Vasca, que agora se chama Estudos Vascos, e podo dicir o que sei. Nos nosos alumnos moitos teñen unha opción diferente á filoloxía. Estes estudos quedaron imposibles e comezaron na filoloxía. Algunhas delas non son letras, senón ciencias. A pesar de todo, gústalles o bertsolarismo, ou escribir, ou son euskaltzales, e a pesar de ter unha terceira ou unha cuarta opción, visítannos na filoloxía.

Falan euskera os vosos alumnos?

Si, sen dúbida. Nos corredores, entre eles, dificilmente poderán falar en castelán. Coñecín un caso, o dun alumno, unha excepción.

Sen máis que falar, a motivación dos novos estudantes de agora, e a túa cando eras moza… Euskaldunberri –vello–, témosche. En que ambiente coceuse o teu vasquismo?

Non sei como xurdiu a cousa, talvez en 1978. A nai era do PNV e algúns amigos dos seus pais tamén. Aos 14 anos, un amigo dos pais ensinounos algo. Estabamos nos alumnos, a miña nai, a muller dese amigo dos meus pais, eu, e non sei si alí había outra. Aquel compañeiro de casa que facía de profesor era un bo vasco, pero non un profesor formado. Tiñamos moita vontade, iso si, e fixémolo como puidemos. Despois disto, entrei inmediatamente na escola nocturna de San Ignacio. Alí tiven a Iñaki Antigüedad como profesor. Aprendín unha chea con el. Aos dous anos e aos 16 anos, no verán, Juanjo Larrea deume un curso intensivo. Pronto empecei a dar clases na escola nocturna de San Ignacio. Pero as cousas cambiaron cando vin a Vitoria a estudar Filoloxía, porque as clases eran pola tarde. Entón fun dar clases á escola nocturna de Santutxu, ao Karmelo.

Pola mañá insignia na escola nocturna en Santutxu de Bilbao, despois de comer en Vitoria-Gasteiz.

Era moi esgotador: Ir de San Ignacio a Santutxu, dar a escola, volver, correr e comer a fume de carozo, coller o autobús para ir a Vitoria, a universidade… Un ano e moito. En 1984, en terceiro curso, vin aquí, e empecei a dar clases en AEK. Logo foi IKA.

Terminou os estudos de Filoloxía Vasca e realizou a tese doutoral dirixida por Beñat Oihartzabal. Agora, por primeira vez, dirixiu a tese allea. “Altonavarro arcaico e vello” de Urtzi Reguero.

Dirixín a primeira tese, si, e saíu ben. O xurado leuno de boa gana, fixo observacións curiosas, non superficiais, e moi ben. O traballo foi do doctorando, eu axudeille a organizar algunhas cousas, a completar a bibliografía e a dirixir a redacción, porque todos estamos predispostos a dar por sabida moitas cousas, pero non sempre así. Como vén sendo habitual, felicidades aos dous por parte do xurado! Ja, ja…

En que nos axuda o eúscaro arcaico, traer ao día frases, crenzas matrimoniais e demais que aparecen en Artajona?

Queres dicir para salvar o eúscaro? Ja, ja… Para iso non. Pero para satisfacer o interese intelectual pola lingua, si, e tamén para coñecer mellor o eúscaro de hoxe. Faise en todas as demais linguas: analizar a historia e evolución da lingua, analizar os textos antigos… Para salvar o eúscaro, a análise da lingua arcaica non serve, pero, de feito, para salvar unha lingua non hai forma automática nin inmediata.

Se alguén fala de salvamento de nada, significa…

Está en perigo.

O eúscaro está en perigo de extinción?

Aínda ten un punto de perigo. Ás veces somos demasiado optimistas. Comprobar o grao de coñecemento e uso do mozo. As enquisas están aí e os resultados sempre son, polo menos, preocupantes. O eúscaro non vai morrer de inmediato, tampouco, pero non vexo o futuro totalmente asegurado, salvado dunha vez por todas. As linguas da contorna son moi fortes. Aquí coñecemos o castelán, pero en Iparralde, o peso do francés é impresionante.

Mentres tanto, en que consisten os exames de eúscaro?

Están a facer cousas interesantes, adiantando. No campo da diacronía que eu coñezo, as teses que se presentaron ultimamente demóstrano: Céline Mounole, Julen Manterola, Koldo Ulibarri, Jabier Etxagibel, Manu Padilla, Urtzi Reguero… estudan, publican… todos eles traballan no grupo Monumenta Linguae Vasconum, facendo un bo traballo, ou moi bo.