Dis que a saúde mental e a lingua están moi unidas.

A lingua é importante en todos os ámbitos da saúde. En calquera relación terapéutica observouse que canto mellor sexa a comprensión entre o compoñente e o paciente, mellores serán os resultados terapéuticos. Cando se trata da primeira lingua de ambos, ademais de mellorar a relación terapéutica entre o compoñente e o paciente, mellórase a adherencia ao tratamento.

A importancia da lingua é máis evidente na saúde mental, nós non temos ferramentas diagnósticas complementarias. É dicir, a nosa ferramenta de diagnóstico é a lingua, baseámonos na lingua á hora de realizar o exame psiquiátrico. En psiquiatría e tamén en psicoloxía. A análise dos resultados de diagnóstico e tratamento baséase nos síntomas e signos psiquiátricos que nos mostra o paciente.

Entón, non é o mesmo atender ao paciente na súa lingua materna que na segunda?

Revisión da literatura nos Cursos de Verán [Xornadas de Saúde e Linguaxe da UPV/EHU en Bilbao]. A maioría dos traballos publicados foron realizados con pacientes bilingües esquizofrénicos. Por exemplo, non sabemos que pasa nas depresións ou manifestacións maniáticas, porque non está publicado, non está investigado. Na maioría dos traballos que estudaron a esquizofrenia obsérvase que os síntomas se expresan de forma diferente na lingua materna e na segunda lingua. Na maioría dos casos, os síntomas exprésanse como máis graves e o terapeuta considéraos máis graves.

No curso dixeches que os investigadores din que a lingua materna relaciónase coas emocións e que o uso da segunda lingua únenos á realidade.

Para explicar a diferenza que se detectou, realízase a seguinte hipótese: a nai está máis relacionada coas emocións e os síntomas psicóticos están moi relacionados coas emocións, e aparecen como máis graves na lingua materna. Para a transmisión da segunda lingua hai que utilizar funcións executivas, hai que utilizar outras funcións cerebrais. A segunda lingua non salgue tan automaticamente. No uso das funcións executivas, o paciente presta máis atención á forma e á transmisión da linguaxe. Algúns investigadores aseguran que unha maior atención mantén ao enfermo máis vinculado á realidade.

Entre as publicacións que publicou mencionou a unha de Bizkaia. Era unha mostra de rexeitamento cara ao resto das investigacións.

A maioría dos traballos sinalaban que os síntomas psicóticos exprésanse con maior gravidade no idioma materno. Tamén algúns dicían que as alucinacións sonoras só escóitanse na lingua materna e outros que se expresan con maior severidade na lingua materna. En 1991, tres psiquiatras biscaíños (Pablo Malo, Juan Medrano e José Uriarte) investigaron a catro pacientes esquizofrénicos vascos de idade avanzada e que foron diagnosticados de cancro de mama. Eles só ouvían alucinacións sonoras en castelán. O contrario do que a maioría dos investigadores describiron.

Como se pode entender?

É certo que son só catro pacientes, e hai que destacar que na maioría dos casos existen limitacións metodolóxicas evidentes. A maioría dos traballos realizáronse cun número reducido de pacientes, na maioría dos casos non se analizou a destreza dos pacientes en cada idioma, nin a idade na que aprenderon o segundo idioma. Dá a impresión de que é moi importante cando se aprende o idioma. As linguas estudadas antes dos 5 anos consérvanse e utilizan como linguas primarias, e as adquiridas a partir dos 5 anos considéranse linguas secundarias. O tipo de memoria que se utiliza para a transmisión de cada lingua é diferente, os maiores de 5 anos emítense automaticamente e os maiores de 5 anos requiren unha maior participación de funcións executivas, algo que tampouco se recolleu na maioría dos traballos.

Eu creo que a pesar dos límites metodolóxicos a consecuencia é bastante clara.

Vostede dixo que a lingua é moi importante en psicoloxía e en psiquiatría, pero tamén recoñeceu que hai pouco traballo de investigación.

Hai estudos sobre as consecuencias para a saúde de malentendidos, pero o que me sorprendeu é que non haxa quen unan a saúde mental coa lingua. Hai moi pouco sobre psiquiatría.

Pensei que fixera un gran traballo respecto diso. Non se cantas publicacións mencionei no curso, pero creo que non chegarían a unha ducia, e non hai moito máis traballo feito. Hai máis publicacións sobre psicoterapia, pero nas enfermidades psiquiátricas concretas, sendo pacientes bilingües, hai moi pouco traballo sobre as diferenzas no uso de cada idioma.

De onde proceden os que vostede menciona?

Sobre todo dos Estados Unidos de América, dos latinos, e tamén de Sudáfrica. En Estados Unidos traballouse a importancia do bilingüismo na saúde. Existen programas de reunión de médicos latinos e pacientes latinos.

Por que elixiches esa liña de investigación?

Ademais de psiquiatra [no Centro de Saúde Mental de Barakaldo] e investigador [no Hospital Universitario Cruzamentos], tamén son profesor [na Facultade de Medicina e Enfermaría da UPV] e traballei xunto a Naiara Ozamiz. Comezamos cun grupo de psiquiatras que traballa no hospital de Basurto traducindo ferramentas psicométricas (cuestionarios ao paciente). Tiñamos máis nenos que adultos, porque cada vez máis nenos e nenas teñen o primeiro idioma en eúscaro, xa que na escola trabállano desde pequenos. Pensamos que sería importante que os nenos tivesen cuestionarios dirixidos a eles mesmos. De aí xurdiu tamén a revisión das publicacións que fixen no curso.

Como compaxina a revisión de publicacións coa tradución ao eúscaro de ferramentas?

O traballo de revisión deu moito sentido ao traballo de tradución das ferramentas, ao final é unha especie de xustificación. Por que é importante traducir ás euskera ferramentas psicométricas ou cuestionarios? Porque hai evidencia suficiente de que o exame psiquiátrico nun ou outro idioma en pacientes bilingües dará resultados diferentes. Parece importante ter ferramentas psicométricas no idioma propio.

Veremos estes cuestionarios nos centros de saúde?

Nós, de momento, estamos a traducir ao euskera. Os alumnos da facultade de Psicoloxía de San Sebastián teñen unha chea de traducións e validadas. A maioría das ferramentas están publicadas na editorial TEA. É unha editorial que recolle tests psicolóxicos.