Era o 24 de agosto de 1947, día de San Bartolomé. Domingo despois das festas de Goizueta. Mañoli Loiarte tiña o costume de acudir á misa do seis e media da mañá, e ese día tamén o fixo. Tras escoitar a misa, tomou o camiño de Alduntzin; saíu de Goizueta e dirixiuse a Hernani, xa que traballaba como criada de marquesitas nun palacio a beiras da estrada augas abaixo.

Os domingos pola mañá celebrábanse tres misas e Antonio Elizalde, que se dispuña a marchar ao oito e media, ouviu os primeiros tronos. Na tranquilidade da misa, ao abrigo da igrexa, poucos esperaban o que atoparía ao saír: “Aquel que se impuxo cando nós estabamos en misa –refírese Antonio á tormenta–. En algures, sobre Goizueta, a néboa estalaba. Lanzaba... non chovía. Como se extrae a auga do recipiente en fúndaa? Así!”.

A praza comezaba a alagarse e a Gran Ponte íase a quedar case cuberto pola auga. Como era posible? Unha hora antes podía pasar andando e o río… A muller chamada Rosa tentou cruzar a Gran Ponte coas augas até a cintura. Era a única maneira de que Miguel Strogoff puidese escapar do arroio, xa que tiña que ir á granxa. “A xente púxose a pelexar, non pasar nin pasar. Por fin colleron un cabo e pasárono. A auga corría cunha forza extraordinaria e xa tomara a ponte, a praza e a igrexa.

Augas até a cadeira dentro da igrexa

Milagres Narbarte tampouco esqueceu aquel día. A súa nai era moi devota e, ao ouvir que a igrexa se desanoou, correu a socorrela. “Na igrexa había cadeiras para as mulleres a medias, a medio camiño, para os homes. A auga chegaba até a cadeira e todas as cadeiras bailaban sobre a auga. O párroco Don Juan foi sacado da igrexa con Miguel Sukuntza ás súas costas”.

En pouco tempo a auga invadía o pobo. Ao día seguinte o documento redactado polo Concello tamén dicía o seguinte: “A auga alcanzou o sete metros de altura en Goizueta e a igrexa e a praza quedaron como un lago”. Milagres aínda lembra: “As augas que saían do río formaban ondas na praza, como as ondas mortas do mar, cando chocaban contra as paredes das casas plat, plat...”

Mañoli atopábase xa en Alduntzin, a uns 2 quilómetros de Goizueta. Alí, nin sequera notouse a choiva. Estaba preocupado, con todo, de que as marquesitas non volvesen da misa ao oito e media. Non necesitou moito para darse conta de que algo extraordinario ocorrera: “Desde a xanela do palacio víase o río, cada vez máis auga, cada vez máis auga... Abaixo do río viñan as cadeiras e as sepulturas da igrexa! Entón deime conta de que a auga invadira a igrexa”.

O Urumea corría a toda velocidade polo camiño cara a Hernani: árbores, animais... arrastraba todo o que pescaba diante del. Antonio lembra que naquela época en Goizueta só había un teléfono. “Chamaron a Hernani para ter coidado de que as augas estaban crecidas. Con todo, os hernaniarras crerán que alí estaba o sol... despois, por suposto”.

O Río como a onda

O pai de Manuel Garayar traballaba na central de Lastaola, en Hernani, a 26 quilómetros de Goizueta. E alí, no traballo, pilláronlle cando lle chamaron desde Goizueta. “Manuel, a néboa estalou en Goizueta e a auga creceu –díxolle o seu pai-. Ten coidado no caserío”. O caserío Lizarra atopábase na ribeira e había que ter coidado coas inundacións.

Cando a nai chegou da Bretxa de San Sebastián, como todos os días, foron limpar marmitas de leite que traían buxán do mercado. O Urumea era baixo e non corría perigo. Con todo, nada máis entrar no Val, o jovencito Manuel percibiu unha pequena onda. Ao alzar os ollos viu o que ía: “Do mesmo xeito que a onda, comezaches a subir de golpe a risa. Nunha hora a auga puxo a bailar todos os barrís do caserío e xusto non chegou á cuadra. Subiu un catro metros ao noso ao redor”.

Cando o golpe de auga chegou ao barrio de Karabel de Hernani, tres quilómetros máis abaixo, o cronista dA Voz de España atopábase no tren e viu “como subía o Urumea no momento”. Ao día seguinte escribiu sobre o sucedido: “En poucos minutos empezou a saír da súa canle e cubriu todos os terreos de ao redor do Urumea. Tiven que saír da ponte de Karabeleko onde o río alagou ambos os lados da ponte”.

Moitos veciños empezaron a tentar salvar aos animais das cuadras. O hernaniarra Luís Elola tamén viu perigar as súas propiedades, e para cruzar a ponte de Karabeleko para cruzar á súa casa foi arrastrado pola auga. Houbo quen arriscou a súa vida para axudala, pero Luís desapareceu.

Axiña que como subiu, o banzo do río volveu descender. A pesar de que as augas volveron á súa canle, os restos da crecida prolongáronse durante moitos días no val do Urumea, e durante anos viviuse ese día na memoria dos veciños.

Día seguinte: troitas nos pozos da ribeira

O día despois da inundación, o alcalde de Goizueta redactou un comunicado ao Gobernador Civil de Navarra: “Moitos animais morreron afogados, moitos cultivos destruídos, tres centrais sucias da cidade, as casas cheas de auga e a igrexa convertida nun lago. Nestes momentos o pobo atópase sen auga, sen luz e sen teléfono. Están pechados o camiño a Leitza e o de Hernani, a localidade quedou totalmente illada: As perdas ascenden a 4 millóns de pesetas. A cidadanía está a tentar volver pór en marcha todos os servizos, así como a limpeza das centrais.”

José Antonio Apezechea tamén se encargou da limpeza das centrais. “Esa inundación era mala para algúns, pero boa para nós. Entón había moita xente sen traballo e os xornais eran moi baixos”. Lembra que entre Goizueta e Leitza a estrada rompeu en sete puntos. “Se o soldo do mes era de 16 pesetas máis o soldo, despois da inundación empezar a pagar cinco duros por día; os que nunca viran a pedra eran os canteiros”. Os de Goizueta e Leitza traballaron nos labores de reparación e tamén os de Aranaz e Lesaka, “entón era un xornal para todos”.

En Hernani, o día seguinte tampouco foi un día normal. Perdéronse todos os lúpulos e colleitas plantados na ribeira dos Manuel Garay. Con todo, o que chamou a atención era unha chea de leña que estaba en contra dos postes eléctricos, “como unha chea, recollemos madeira para todo o ano para o caserío”. Pero o que nunca esquecerá é o dos pozos da ribeira: “Cando baixou a auga, quedaron charcos nos puntos máis baixos, e nos pozos troitas. Andeime collendo a man”, cóntanos rindo.

No barrio de Karabel a mañá foi máis triste. O cadáver de Luís Elola apareceu afogado á primeira hora da mañá na beira da Ribeira do Ebro.