Cando e como entrou vostede neste asunto da tradución? Que necesidade había entón?

Estaba a impartir clases de lingua e literatura no Liceo Santo Tomás. [Jesús Mari] Dabamos literatura con ese esquema de Lasagabaster, con ese mínimo de sempre: tres prazos; Garoa [Txomin Agirre], o diario oculto de Leturia [Txillardegi] e porque empeza a diario [Ramón Saizarbitoria]. A lectura do helecho era dura entón, e hoxe creo que é case imposible, pero eu expúñao como un exercicio especial, por exemplo, recoller o léxico por capítulos, anticipando o problema. Logo, con Leturia, podías facer algo divulgativo do existencialismo, que ademais vén moi ben a esa idade, sempre cun pouco de coidado, a síndrome de non engordar á xente. O de Saizarbitoria, pola súa banda, daba un xogo moi bonito, con ese modernismo e con todas as técnicas que se utilizan. Quero dicir que eu seguiría a gusto dando clases de literatura con estas tres clases...

Pero…

Pero había pouco material, iso está claro. E un día –esa imaxe quedoume xarada– veume un estudante, aínda lembro cal, e díxome que xa lera todas as que eu recomendeilles, pero quería outras, e ensinoume A historia interminable, de Michael Ende. Si, eu tamén quería esas cousas. Ao chegar a este punto, era que non había gran cousa. E que eu tamén tiña que cultivar a linguaxe, porque unha cousa é que non haxa moito e outra é que cada cal tamén ten o seu alcance.

Lembras o teu primeiro encargo?

Andando por Andu [Lertxundi] Fixen algunhas pequenas cousas, por exemplo, traducín un pequeno libro para nenos, do catalán. Era unha cousa sinxela, pero bonita, porque se parecía aos contos tradicionais e daba a oportunidade de introducirse nos bertsos.

O primeiro gran encargo que lle deron foi o seguinte: Traducir ao euskera o amanuense Bartleby de Herman Melville.

Iso tamén mo propuxo Anduk, e para entón xa estaba Inazio Mujika [Iraola] en Erein. Querían facer a serie Bartleby e, por suposto, o primeiro número tiña que ser Bartleby –por certo, todos os libros desa serie perdéronse nas peores inundacións–. Recordo que Anduk díxome con moito misterio [Koldo] Mitxelena que estivera tratando de traducilo e que a primeira frase non se podía dar en eúscaro. Fíxenme unha lea con iso.

Había algo misterioso naquela primeira frase?

Non coñecía o libro de antemán, fun moi asistemático na lectura, por moi afeccionado que sexa. Collín a Bartleby e, mira, a primeira frase non me pareceu problemática, pero si posterior: mesmo antes de dar o si, vin que o problema non era do principio, senón aquela frase que Bartleby repetía unha e outra vez e que pasou ao meu patrimonio común, sobre todo entre os burócratas: preferiría non [I would rather not to]. Darme iso para que me sinta a gusto... aí está a cuestión. Por fin fíxeno, e á xente gustoulle. En calquera caso, para min a tradución sempre foi unha especie de respiro.

Un dixo que o pracer de escribir é volver, sen o tormento de crear.

Iso é. Unha parte da creación é o tormento, non a fábula mesma, pero logo si a escritura: tes dúbidas, non sabes si é xenial ou é insignificante. A tradución é un desafío, facíao como outros fan as palabras cruzadas. Vostede non dúbida do orixinal, xa sabe que é bo, entón é cuestión de polo en eúscaro: é un problema técnico. Falo a gusto porque estás a falar de boa literatura e nese tempo les ese texto como ninguén: vives co escritor, abstraído do mundo. Por certo, está a traballar a escritura coma se non fose algo que non fixese polo natural, porque no natural sempre buscas unha liña menos resistente.

O ano pasado reeditouse Bartleby na colección 4nak de Erein. Envelleceu moito o texto?

Cando empezamos nós non había nin un Dicionario Unificado. As cousas non estaban tan unidas, algunhas cousas indispensables desde o punto de vista da estandarización non estaban establecidas. Logo, cando se fixo, a xente queixouse, pero había unhas condicións que eran necesarias, e agora hai un estándar, que se vai completando, que estamos a facer entre todos.

Pasaron 25 anos desde que publicase por primeira vez Bartleby, e cando me pediron que o revisase, pensei que tería que mirar un pouco o dicionario. Pero non era só iso. Tiven que mirar que estruturas utilizábanse, etc. Aprendemos a este nivel: os textos son mellores, hai unha teorización explícita e implícita.

Por outra banda, hai que dicir que naquela época o xogo era máis bonito, sobre todo na creatividade. Eu xa non me atrevería a traballar no dicionario coa mesma liberdade coa que escribín a sombra de Itzal… Estar sen facer tiña algunhas vantaxes.

Que necesita un bo tradutor?

A primeira condición, e talvez a última, é unha curiosidade universal, unha curiosidade patolóxica. O tradutor debe estar interesado por todo, por todos os aspectos da linguaxe, e debe amar a lectura. Faulkner dicía que hai que lelo, aínda que se trate de prospectos farmacéuticos. Non se trata de saber, porque á fin e ao cabo a cultura xeral e a erudición non poden ser absolutas, por definición; trátase de ir saltando, como se di dos xornalistas, porque non sabes o que vas facer. Por suposto, estou a referirme sobre todo á tradución literaria; no caso dos tradutores da administración son outras condicións. Eles deben ter paciencia e desesperación.

Ao dicir que son tradutor, a xente pregúntame cantas linguas coñezo, pero na práctica aprendín que hai que traballar máis o idioma que o orixinal.

Cando me din “Ti falarás inglés!”, adoito dicir que para provocarme non son capaz de ir máis aló dunha conversación normal. Son cousas diferentes. O que vostede dixo é a experiencia de todo o que andou. Os problemas do orixinal pódense resolver coa documentación. Si o escritor está vivo, pódeselle preguntar a el ou a outro nativo, e si está morto e é algo, hai un aparello crítico, non digamos si está a traducir Shakespeare: cen libros sobre cada liña.

Como na maioría das cousas, hai que ter intuición, intuición e saber que é a literatura, que é o xénero e que é o que está a facer o escritor. Si é un conto, tes que saber que é un conto e si ves unha cousa que ti non buscas o sentido, non te desesperes do que di o dicionario. Daquela todo iso pódese compensar co tempo. A min iso sucedeume: canto menos coñezo o idioma, máis tempo dediquei ao traballo, e iso non vén nada mal. Borges dicía tamén que aprendera o alemán traducíndoo. Eu pertenzo a esa escola, non aprendín o alemán e empezo a traducilo, senón que fun progresando.

Mencionoume un primeiro exemplo curioso, sobre este asunto…

Si, hai un tradutor nos Estados Unidos, que é famoso por algunhas traducións poéticas desde o alemán: os premios que lle deron, os aplausos dos críticos... Anos despois, traduciu unha antoloxía dos poemas chineses, e un dos críticos dixo que era evidente que o tradutor non coñecía o idioma orixinal. O tradutor dixo entón que nin sequera sabía o alemán.

Ao final, se está a traducir a literatura, vostede debe entregar ao cliente un texto que lle guste lelo e que lle resulte interesante. Se el conténtase, vostede cumpriu co seu deber. Se cambiaches algo, quizá melloraches. Para que se publica un texto literario? Para usalo, non é así? Logo, por suposto, hai que manter a fidelidade até onde sexa posible, pero a clave é esoutra.

Por tanto, para dar un texto que funcione no idioma de destino, como debe traballar o tradutor o seu propio idioma e o propio texto?

Tes que traballar tecnicamente o teu idioma, facer ximnasia, estudar de que maneira pódense dicir as cousas. No caso do eúscaro tes que facer todo iso especialmente, xa que terás que cambiar moito. Tes que ter o almacén ben cheo e un repertorio bastante amplo para que logo o goces, e todo iso telo que facer antes de que empezo a traducilo, non podes volver, de súpeto empezas a documentar ou a ler Axular. Tes que coñecer o idioma orixinal, si, pero tes que ter o teu aberto, flexible e presente. Porque non se trata de saber, senón de chegar, mesmo cando o vínculo non é evidente.

Estoutra especie de esquizofrenia é unha última capacidade especial: primeiro, tes que meterche no tema da tradución, sacarlle as tripas e sabelo, comprendelo mellor que o que o escribiu, e despois tes que esquecelo completamente e facer coma se non existise.

Nos últimos anos impartiu cursos para escritores de texto formal (tradutores, profesores…). A min sorpréndeme o moito que lle custa escribir un texto natural e lexible a moita xente que se desenvolve perfectamente en eúscaro.

Son dúas capacidades. Quen non ten a base oral non pode escribir ben, pero aquí está mitificado. Todo vén de aí, claro, porque algúns teñen un problema oposto, pensan que a lingua naceu por escrito, e logo ás veces pronúnciase. Tamén iso hai que quitalo da cabeza. Escribir é artificial, o propio Platón dicía que non valía a escritura sen vida. Por iso hai que traballar máis, porque é unha técnica e ten a súa propia lóxica.

Que o oral ou o escrito teñen que andar máis cerca? Sen dúbida. Non creo que teñan que afastarse máis, pero os discursos mesmos son diferentes.

Pero, non se pode utilizar o oral como punto de partida?

Direi outra cousa: escribir, escribir ben e traballar moito o escrito é un estorbo para a voz. Un pouco máis… Cando se inventou o magnetofón, a nosa memoria perdeuse moitísimo, non? Pois o mesmo. Como aparecen na televisión os agricultores semi-analfabetos, son os mellores falantes: iso é falar! Cando non saibas nada máis, tes que arranxarchas con el. Iso é todo o teu mundo. Nese sentido, estamos condenados, pero que outra opción é deixar o escrito ao carón? Todos os idiomas cambiaron, e hanse rigidizado e esquematizado ao pasar á escritura.

Sucedeu a moita xente que se resiste todo o máis oral e non quere facer caso ao escrito, que quixo escribir sobre un tema técnico, e que non foi capaz, a pesar de coñecer ben o tema. E entón, cal é o eúscaro unificado dese vasco? Castelán.