A finais de xullo lembrarase o centenario do asasinato dun dos máximos representantes da literatura en galés. Ellis Humprey Evans, alcumado Hedd Wyn, atopou a morte no barro de Flandes durante a Primeira Guerra Mundial. Nos seus poemas escribiu sobre a súa terra natal e sobre a paz, pero inevitablemente morreu lonxe da súa casa e en plena guerra. Unhas semanas máis tarde, un poema enviado desde as trincheiras gañou o concurso máis famoso de Gales.

A granxa chamada Yr Ysgwrn foi testemuña silenciosa da tráxica historia de Hedd Wyn. Esta casa solitaria atópase preto da poboación de Trawsfynydd, nas ladeiras das abruptas montañas do norte de Gales. Alí viviu Ellis Humprey Evans desde que era un neno ata que tivo que ir á guerra. Creceu e educouse nun ambiente rural, nunha sociedade tradicional que vivía nun ambiente exclusivamente gálico. A súa poesía vira, sobre todo, ao redor da súa terra natal e os seus concidadáns. Penetrouse na tradición dos bárbaros que pasou séculos nos pobos celtas, e seguindo a suxestión doutro bardo, adoptou o alcume de Hedd Wyn. Significa paz bendita ou paz branca.

Era, en efecto, un gran pacifista en Hedd Wy. “Era cristián e, aínda que en sentido estrito non era unha conciencia perturbadora, non quería tomar as armas nin matar a ninguén máis”, di Naomi Jones. Jones é o xefe de educación e comunicación da Autoridade do Parque Natural Eryri, encargada de salvagardar o patrimonio do escritor e da leira Yr Ysgwrn.

Coa lectura dos grandes poetas de Inglaterra e Gales enriqueceu o seu estilo o mozo Hedd Wyn, que escribiu o seu primeiro poema ao once anos. Segundo Naomi Jones, Hedd Wyn era un autor romántico que utilizaba con frecuencia imaxes da natureza. Foi premiado en varios concursos literarios, chamados Eisteddfod. Este tipo de encontros organízanse desde a Idade Media e constitúen unha das principais características da lingua e a cultura galesa. De todos os xeitos, o gran Eisteddfod, a súa pomposa cita anual, non gañara aínda cando chegou o tráxico verán de 1917.

O traballo de caserío e a poesía eran os eixos da vida de Hedd Wyn, ata que a chamada á Gran Guerra chegoulle á porta. Fora ás interminables fosas de Flandes, naquel xullo, chuvioso e escuro, de hai cen anos. Só faltaban unhas poucas semanas para o concurso literario de 1917 e enviou ao concurso o poema escrito na fronte Yr Arwr (O heroe). “É un poema que reclama a paz na terra”, explicou Naomi Jones. Na mañá do 31 de xullo, primeiro día da batalla de Pilckem Ridge, unha bala alcanzoulle de cheo no estómago. Tiña 30 anos.

Antes do desafortunado final da guerra a un dos máis grandes escritores galeses, o 6 de setembro celebrouse na cidade inglesa de Birkehnead a Gran Eisteddfod. Afán regalar ao autor do mellor poema da competición unha cadeira de madeira tallada, e nesta ocasión tamén tiñan preparada a fermosa cadeira que fixo o mestre flamenco de Eugeen Vanflete. O presidente do xurado anunciou que o gañador era Hedd Wyn, pero o Gran Druída do festival explicou aos asistentes que o escritor fora asasinado na guerra seis semanas antes. O escano do gañador cubriuse cunha tea negra e desde entón coñéceselle como E Gadair Ddu, é dicir, a Cadeira Negra.

A cadeira foi trasladada á granxa de Yr Ysgwrn, onde aínda se atopa actualmente. “Pronto a xente empezou a vir por todos os recunchos de Gales, mesmo por fóra, a ver a cadeira e a dar o pésame á familia”, explica Naomi Jones. “A Cadeira Negra converteuse en símbolo, non só de Hedd Wyn, senón dos 40.000 galeses que morreron na Primeira Guerra Mundial, aquela cadeira buxán é un recordo das cadeiras buxán que quedaron en moitas casas de Gales”.

Ademais de Yr Arwr, gañador da Gran Eisteddfod, Hedd Wyn publicou moitos outros poemas memorables. Aínda que tamén se desenvolvía ben en inglés, case sempre escribiu en galés, xa que era o idioma da súa casa. Por iso, a morte do poeta deixou un gran buxán cultural, xa que era o escritor máis importante de principios do século XX en Gales. Si non o mataron tan novo, quen sabe até onde chegase.

Lauaxeta de Gales

Neste sentido, a ausencia de Hedd Wyn lembra ao ocorrido vinte anos despois en Hego Euskal Herria. A guerra de 1936 apagou o renacemento da literatura e a lingua vascas, a cultura foi unha das vítimas da guerra tanto en Gales como en Euskal Herria. As rutas de Hedd Wyn e Lauaxeta teñen un gran parecido.

Criados nun ambiente rural, Ellis Humphrey Evans e Estepan Urkiaga escribiron á natureza e á súa terra natal nun estilo de vida tradicional e idealizado. Os dous coñeceron profundamente a literatura estranxeira, pero optaron por escribir en galego e en eúscaro. O feito de que fosen cristiáns crentes é evidente nas poesías de Hedd Wyn e Lauaxeta. Tocoulles a época da guerra e foron asasinados a unha idade parecida, sendo aínda novas. O programa lembrará o centenario da morte de Hedd Wyn o mesmo ano no que se conmemora o 80 aniversario do fusilamento de Lauaxeta. Pódese dicir que Hedd Wyn é o Lauaxeta de Gales ou, quizá, Lauaxeta é o Hedd Wyn do País Vasco.

Cen anos despois, Hedd Wyn é un dos grandes mitos da literatura e a lingua galesa. Gerald Williams, sobriño do poeta, vive na granxa de Yr Ysgwrn e, como fixeron os seus antepasados, dá a benvida a todos os visitantes. Non coñeceu ao seu tío, pero coñece todas as anécdotas sobre Hedd Wyn e a Cadeira Negra. “En casa chamábanlle Ellis e aínda que era famosa en todo Gales, os seus pais dábanlle o mesmo trato que os seus outros fillos”, cóntanos Williams. “A poesía era a súa paixón, até tarde escribía”.

A autoridade do Parque Natural Eryri, que comprou Yr Ysgwrn en 2012, renovou completamente a súa propiedade para seguir transmitindo o legado de Hedd Wyn de xeración en xeración. A peza máis valiosa desta casa que conta coa protección legal do patrimonio protexido é a Cadeira Negra, tamén coidadosamente restaurada. Gerald Williams sente “orgulloso” de poder informar aos visitantes sobre o seu tío. “Os meus avós, os pais de Hedd Wyn, sempre acollían con alegría á xente e eu tamén gozo, sobre todo cando sinto a curiosidade dos mozos”. Ademais de contar as anécdotas do seu tío, Williams dá unha mensaxe clara ás xeracións novas: “En Yr Ysgwrn ven que a guerra é devastadora e espero que iso xérelles ganas de construír un mundo mellor”.