É moito o que calcinaron os incendios que se produciron na noite do 17 ao 18 de xuño en Portugal. 64 mortos, 47 deles na maldita estrada de Pedrogão Grande, dous desaparecidos, 204 feridos, cuantiosos danos en decenas de pobos e barrios pequenos, 45.000 hectáreas transformadas en campos de cultivo e cinzas de montaña… O primeiro ministro Antonio Costa dixo que foi a maior traxedia que Portugal coñeceu durante anos co lume. Como non foi o primeiro, non será o último.

Mentres un seco raio acendeu o bosque, as verdes paraxes que circundaban Pedrogão non tiñan ningún defecto para as rúas que, como desde Lisboa, achegábanse a buscar a paz desde outras cidades. Os 3.000 bombeiros e voluntarios que non puideron dominar as chamas decatáronse de que aquela paisaxe bucólica albergaba un inimigo, un eucalipto que se queima como papel, unha árbore asasinada ao que todos declaran agora culpable do accidente. Pero non espontaneamente.

Dentro dun ano ninguén se acordará e alí, do mesmo xeito que en Gipuzkoa e Bizkaia, seguirán plantando piñeiros e eucaliptos os montes zarzales. As actuais seguramente se apagarán como as alarmas que se activaron en 2003. O verán de 2003 tamén foi especialmente caloroso, do mesmo xeito que en Euskal Herria, en Portugal. Os incendios tamén foron terribles. Poucos anos despois, en 2006, o IFFN International Forest Fire News, boletín de seguimento e investigación de incendios ao amparo da Organización das Nacións Unidas, lanzou unha alerta nun informe substancioso de 21 páxinas: “As profundas raíces dos incendios nos montes de Portugal 2003”.

En 2003, os portugueses perderon o 4,3% da súa superficie queimada (os gregos o 4,6%, España o 1,3%), o que supuxo un total de 160.000 hectáreas. Si este ano rompe a marca da hora, haberá que ver como se abrasa catro veces o de xuño.

Aínda que Portugal se atopa na costa atlántica, o país mediterráneo é máis climático, o que implica un maior risco de incendios.O cambio climático ha colocado ademais a Grecia como España e, en xeral, toda a rexión do Mediterráneo entre os máis afectados polo quecemento global.

Si Portugal ten 3,2 millóns de hectáreas entre bosques e matogueiras, ten 1,7 millóns de hectáreas de piñeiro e eucalipto, máis da metade dos bosques. Do resto, crece en 0,7 millóns de hectáreas alcornoques, utilizados na fabricación de cortiza historicamente tan importante na economía do país. Estas especies chocaron entre si nas últimas décadas: a pesar de que o alcornoque dá unha boa cantidade de diñeiro, esixe moita man de obra, mentres que os piñeiros e eucaliptos interesan á industria papeleira.

Desde a década de 1970, os incendios en Portugal aumentaron ano tras ano, coincidindo cos profundos cambios que se produciron na agricultura. Os baserritarras diminuíron, os pobos desaloxáronse e as cabanas que antes limpaban as matogueiras e os bosques desapareceron cos campesiños. A Administración tivo en conta os intereses dos propietarios de terras e da industria do papel á hora de reformar os terreos abandonados, sen adaptar a ordenación do territorio ás necesidades da agricultura. En consecuencia, os plans de prevención de incendios non tiveron en conta aos agricultores locais nin a importancia da diversidade de especies, e as autoridades promoveron as especies arbóreas máis inflamables, os eucaliptos e os piñeiros.

O eucalipto non veu a pé

Á vista dos incendios de 2003, escribiron no informe da IFFN: “O piñeiro e o eucalipto teñen unha gran importancia para a economía forestal portuguesa, por iso hai que aplicar medidas drásticas de prevención de incendios. Pero nas zonas non economicamente rendibles hai que evitar este tipo de árbores, priorizando no seu lugar a aqueles que mellor resisten ao lume e achegan mellores beneficios paisaxísticos como o medio ambiente”.

O cambio, con todo, foi penoso. En 2013, dez anos despois, a situación seguía igual ou peor, tal e como mostrou Eco 123 no seu artigo “Monchique and Eucaliptus in Portugal”. Cita o caso dun pequeno pobo como a situación da maioría das zonas rurais.

No municipio de Monchique (6.000 habitantes), en Algarve (sur), o 76% dos montes e bosques están constituídos por eucaliptos. Nos incendios de 2003 queimouse o 80% da superficie, moitas granxas que se converteron en cinzas, miles de colmeas, gando, alcornoques, fábricas de cortiza... pero en dez anos sempre a mesma vexetación e paisaxe.

Moitos anos antes, en 1991, os incendios prolongáronse durante toda unha semana nas montañas de Monchique, e o articulista confesa que a poboación ten moito medo a que volva suceder. “O monte incéndiase unha e outra vez e destrúe en chamas as cabanas de pequenos caseríos e moitas veces as casas. Por iso, o próximo incendio non é máis que cuestión de tempo”.

Cando na década de 1960 os grandes propietarios de terras comezaron a cultivar o eucalipto coa axuda da industria e as autoridades, Monchique tiña case 15.000 habitantes. Co éxodo campesiño reducíronse a menos da metade.

Na zona onde se fortalece o eucalipto desvanécense case todas as plantas de antes, avellano, algarrobo, gurbitz e alcornoque. “E nun círculo vicioso –escribiron na crónica– os incendios reforzan aínda máis a capacidade de invasión da árbore. Unha vez queimados polas chamas, os eucaliptos volven brotar das raíces e as sementes (...) Os eucaliptos dominaron como a peste as extensas zonas de Portugal e con eles multiplicáronse os incendios forestais. Os aceites volátiles das árbores son moi inflamables. Os danos producidos por estes incendios cuantifícanse en miles de millóns de pesetas, os danos ecolóxicos son incalculables e as consecuencias sociais, sanitarias e culturais non foron tidas en conta polas autoridades”.

Con todo, o eucalipto non chegou a pé desde Australia, como tampouco chegou pola súa conta desde China un insecto que fixo que as montañas de Navarra arróibense sen follas. Os xefes das ferrerías de papel calculáronlle os beneficios, excluíndo da contabilidade os custos dos danos colaterais. Ata que non deu a coñecer as grandes crises de 2008 na mesa de debate. Cada vez máis incendios, máis necesidade de bombeiros e equipamentos... e ao mesmo tempo, obrigados polo Estado a facer recortes drásticos nos seus servizos públicos, en moitas ocasións atopáronse cidadáns locais abandonados fronte á catástrofe non natural.

Os desastres ocasionados polo quecemento climático exceden con fartura os límites do sufrimento e a devastación. As administracións, pola súa banda, víronse obrigadas a deixar sen diñeiro nin medios para facer fronte aos desafiuzamentos. O próximo incendio non será máis tépedo.