A asociación internacional ETC, que segue de cerca a evolución da tecnoloxía e a actividade das grandes multinacionais, advertiu en 2015 dunha onda de fusións cando o propio Monsanto estaba a tentar subornar a Syngenta (en balde, a dicir todo). Pero as previsións de ETC van máis aló: axiña que como as empresas que controlan sementes e pesticidas transfórmense en megaempresas, as compañías que venden maquinaria agrícola entrarán en xogo, mesmo máis grandes que outras. O resultado final, a medio prazo, pode ser que non quede máis que uns poucos e moi poderosos actores que controlen completamente todos os aspectos do cultivo industrial, en detrimento de os pequenos agricultores e, en definitiva, da soberanía alimentaria.

Nas seguintes liñas informarémosche sobre os procesos de fusión que se están producindo na actualidade, así como das previsións de futuro de ETC, sobre todo en base aos materiais publicados por devandita asociación.

Tenta imaxinar que unha única compañía vende a semente, coñece a prevalencia de pragas e dá o praguicida máis conveniente, coñece as condicións dos solos locais e distribúe o abono en función diso, que será lanzado por un tractor “intelixente” fabricado por ela mesma, na cantidade necesaria en cada metro cadrado, ademais de predicir as características do clima e ofrecer un seguro de protección da colleita.

Nun texto publicado polo grupo ETC en maio de 2015 exponse a situación que acabamos de describir. Polo momento non é máis que unha hipótese, pero ten o seu fundamento: durante os dous anos que pasaron achegáronnos un pouco a esa realidade imaxinaria, aínda que aínda non estamos nos primeiros pasos.

As grandes compañías do sector da agricultura industrial han posto en marcha programas de fusión, e si non se detén a roda pode ser que o futuro sexa o do parágrafo anterior ou algo parecido –neste LARRUN analizaremos as súas consecuencias–, aínda que supostamente sexa contrario á normativa sobre monopolio… De feito, as institucións encargadas de eludir o monopolio están agora en mans dos responsables de dar ou non luz verde ás asociacións empresariais.

Tres "vodas" entre transnacionales

O mercado global da agricultura industrial divídese en catro seccións principais: sementes, pesticidas, maquinaria e fertilizantes sintéticos. No tres primeiras a concentración é notable: unhas poucas empresas controlan unha parte moi importante do mercado. Consideremos en primeiro lugar o campo das sementes e as pesticidas.

Mentres que a danza das fusións non reduce aínda máis o número, polo momento hai seis grandes compañías (Monsanto, Bayer, BASF, Dow, DuPont e Syngenta) que lideran o mercado de sementes e pesticidas. Chámanse o Seis Grandes. Non é casualidade que a maioría destas empresas operen en dous ámbitos: nas últimas décadas adquiriron centos de pequenas compañías de sementes, salvo BASF, e comezaron a crear variantes resistentes aos praguicidas producidos por elas mesmas a través da biotecnoloxía. O caso das sementes transxénicas de Monsanto é o máis coñecido, pero non o único.

En 2014, Monsanto ofreceu unha oferta de compra á suíza Syngenta, pero ela respondeu que non. A compañía estadounidense tentou dúas veces máis, e nas dúas afirmacións Syngenta dixo que non. Con todo, a carreira de fusións xa estaba en marcha. Ao final, Bayer comprou Monsanto en setembro de 2016, pero os outros non estiveron mirando; Dow e DuPont decidiron fusionarse e Syngenta, tras rexeitar a Monsanto, atopou un comprador que lle gustaba: A empresa chinesa estatal ChemChina, propietaria da sétima compañía mundial en pesticidas.

Do Seis Grandes, só o BASF quedouse fóra do xogo das asociacións de momento, e haberá que ver que camiño tomará si as tres operacións mencionadas realízanse na súa totalidade. En calquera caso, dos produtos relacionados coa agricultura, a porcentaxe dos beneficios totais dos FVs é baixo. O mesmo pasa con Bayer e Down.

Nun artigo publicado o 10 de xuño no diario mexicano A xornada, Silvia Ribeiro, do grupo ETC, explicou que “as fusións están a ser estudadas (supostamente) con detemento polas organizacións antimonopolio de moitos países”. En opinión de ETC, estas organizacións actuaron durante as últimas décadas con demasiada morneza coas grandes compañías, pero á hora de escribir estas liñas parece que algún goberno do Sur Global, ou máis dun, pode pór trabas ás intencións das empresas. Isto pode levar a que os investidores rexeiten as fusións a pesar de que Bruxelas ou Washington autoríceno e que as empresas se boten atrás. En calquera caso, está claro que a aposta das compañías é a de aumentar a concentración. Se non o conseguisen agora, poderían tentalo máis tarde. Con que conclusións?

Maior capacidade de presionar a pequenos agricultores

Se se producen fusións de Monbanco Bayer, Dow-DuPont e Syngenta-ChemChina, as tres empresas que se constitúan controlarán o 60% do mercado mundial de sementes comerciais, incluíndo case o 100% das sementes transxénicas, e o 70% das pesticidas, segundo o artigo citado por Silvia Ribeiro. A suma destes dous mercados está valorada en 97.000 millóns de dólares (uns 86.000 millóns de euros).

En palabras do membro de ETC, as fusións producirán un forte impacto nas economías das familias agrícolas, aínda que a maioría delas utilice as súas sementes e moi poucos insumos químicos artificiais, “xa que as megaempresas terán máis capacidade de presionar aos gobernos a medida que aumenten o seu tamaño, ademais de obrigar ás pequenas empresas locais a saír do mercado”.

Segundo esta previsión, as compañías presionarán para conseguir normas máis restritivas da propiedade intelectual, prohibir ou limitar os intercambios de sementes entre os agricultores, por exemplo, obrigándolles a utilizar sementes rexistradas
coa escusa das normas sanitarias, que os créditos agrícolas estean condicionados pola utilización das súas insumos e sementes patentadas, ou que o gasto en infraestruturas agrícolas sexa favorable ao modelo industrial. “Nos sós, e por tanto nos alimentos, haberá máis agrotóxicos que permitan seguir vendendo sementes transxénicas, a pesar das resistencias de decenas de plantas invasoras”, engade Ribeiro.

Necesidade de "sacudir" a liña de negocio

Ademais de aumentar o poder, Monsanto iniciou esta orxía de fusión con boas razóns para conquistar Syngenta. Por unha banda, podería anticipar unha fortuna mediante o traslado da súa sede de EE. UU. a Europa. Doutra banda, víase obrigado a diversificar os ingresos. Durante moito tempo, Roundup herbicida e os seus produtos asociados Roundup Ready foron os que aseguraron os beneficios á compañía. O roundup, ou o que é o mesmo o glifosato, é a sustancia agroquímica máis vendida da historia, e é o ingrediente principal nuns 700 produtos (desde o ano 2000 calquera pode utilizala, xa que entón se esgotou a patente de Monsanto).

A compañía vendeu a pesticida xunto a sementes transxénicas de soia e millo que se coñecen co nome de Roundup Ready. Trátase de plantas xeneticamente modificadas para soportar a influencia do glifosato, deseñadas para que crezan abundantemente en campos limpos abandonados polo Roundup sen “malas herbas”.

Pero a Monsanto xórdenlle dous problemas. Por unha banda, as variedades vexetais resistentes ao glifosato foron evolucionando ao longo da década: polo menos 25 especies son capaces de soportar o herbicida inventada por Monsanto, e os agricultores que se abasteceron dos seus produtos teñen agora un grave problema. Só en Estados Unidos, hai catro millóns de hectáreas de herbas super-resistentes (datos de 2015). O dobre da superficie do País Vasco.

O outro golpe produciuse desde a Organización Mundial da Saúde (OMS), a multinacional estadounidense. En marzo de 2015, a Axencia Internacional para a Investigación do Cancro, dependente da OMS, clasificou a sustancia no grupo de “probablemente cancros causantes”. Posteriormente, con todo, a Axencia Europea de Seguridade Alimentaria recorreu á vía contraria, alegando que non hai proba de que o glifosato sexa prexudicial para os humanos, precisamente cando a Comisión Europea está en pleno debate sobre a ampliación da autorización de comercialización da sustancia. O tema atópase nun momento crítico; de momento, a Comisión propuxo aos Estados membros da Unión prorrogar a autorización do glifosato por dez anos, pero non se adoptou ningunha decisión fixa. En calquera caso, e pase o que pase, Monsanto ten claro que a época do glifosato empeza a terminar, e ademais hai poucos anos acabóuselle a patente de transxénicos Roundup Ready e con ela o monopolio. A coñecida transnacional ten que reformar o seu departamento de
química.

Impacto da diversidade e a innovación

Precisamente, a innovación é un dos argumentos que citan os líderes das grandes compañías do sector a favor das fusións. En xullo de 2015, cando Syngenta aínda estaba a tentar adquirila, o presidente de Monsanto dixo que a suma de ambas as empresas ía ofrecer máis oportunidades aos agricultores. O grupo ETC, pola súa banda, mostrou a súa oposición ao informe Breaking bad publicado con motivo dos intentos de fusión: “Segundo moitos estudos, a concentración de mercado supón unha redución de oportunidades”.

ETC citou como exemplo dúas investigacións realizadas en Europa e publicadas en revistas científicas, unha de 2013 e outra de 2015. Segundo os mesmos, canto máis grandes son as empresas, menos variedades de cereais ofrecen. Outra pasaxe do mesmo informe di: “Os economistas advirten de que se as catro empresas controlan o 40% ou máis dun mercado, existe un gran risco de que renuncien á competitividade, en detrimento de a innovación”.

Tanto no sector de pesticidas como no de semente, a concentración supera con fartura ese límite do 40%. En canto ás pesticidas, o tres principais compañías (Syngenta, Bayer e BASF) teñen o 51% do valor de mercado; no caso das sementes, a suma do tres máis potentes (Monsanto, DuPont e Syngenta) alcanza o 55%.

Outra consecuencia prexudicial das grandes fusións é que, ao mesmo tempo que se reduce o número de variantes e a innovación, increméntanse os prezos das sementes e os insumos. Dous datos: Na Unión Europea, este aumento foi do 30% entre 2000 e 2008, segundo un informe publicado polo grupo dos Verdes do Parlamento Europeo; e na EE.UU., entre 1990 e 2010, o prezo dos insumos agrícolas, sobre todo o dos cultivos, subiu máis rápido que a compensación que os agricultores recibiron polos seus produtos.

Empresas de maquinaria á espera de entrar no partido

O mercado global de sementes e pesticidas ten un valor de 97.000 millóns de dólares, e o seu control está no centro do partido que están a disputar o Seis Grandes e ChemChina. “Pero a rolda de fusión non termina aquí, non fixo máis que empezar”, di Silvia Ribeiro; “a medio prazo está en xogo o control de 400.000 millóns de dólares de todos os insumos agrícolas”.

As outras tres cuartas partes deste diñeiro móvense nos campos da maquinaria e dos abonos sintéticos. En canto á maquinaria, o valor total do mercado era de 114.000 millóns de dólares en 2014. Do mesmo xeito que ocorre coas sementes e os agroquímicos, hai moita concentración e poucas empresas dominan o mercado. En concreto, o catro grandes empresas (John Deere, CNH, AGCO, Kubota) xa controlan o 54% do total da poboación. Encabezado por John Deere, que representa case a cuarta parte do mercado.

Cando dicimos maquinaria, xa non falamos só de tractores. Conseguiuse unha gran automatización mediante a incorporación de GPS e sensores como drones de rega e fumigación, tractores sen guía e numerosos datos vía satélite do solo e o clima. Así mesmo, Monsanto e compañía contan con xigantescas bases de datos sobre o xenoma dos cultivos. Para utilizar a linguaxe de ETC, as empresas de biotecnoloxía dispoñen de software e as de maquinaria de hardware.

Mercadoría do futuro: datos

Non fai falta dicir que as cousas non son tan sinxelas. As tecnoloxías duns e outros se unen, os mercados tócanse, créanse alianzas. Por exemplo, John Deere, que leva máis de quince anos recollendo datos sobre o clima, comezou a crear conexións co Seis Grandes de biotecnoloxía en 2013 e actualmente ten acordos de colaboración con cada un deles. Monsanto, pola súa banda, reivindicou mapas e datos históricos a escala 1:10 de 30 millóns de hectáreas de campos de EE.

En 2012, un executivo de Monsanto suxeriu que a compañía se coñecería pronto pola súa actividade no campo da tecnoloxía da información. Ese mesmo ano comprou a empresa Precision Planting. Precision Planting fabrica sistemas agrícolas de precisión: que cultivar, cando regar, que depositar fertilizantes...

En 2015, John Deere decidiu comprar Precision Planting Monsanto, pero o Departamento de Xustiza dos Estados Unidos suspendeu a operación no verán de 2016. Se se materializou a fusión, “Deere podería dominar o mercado dos sistemas de cultivo de precisión, aumentar os prezos e retardar a innovación, á conta dos agricultores estadounidenses sometidos a estes sistemas”, segundo o Departamento de Xustiza. De feito, John Deere e Precision Planting, unidos, absorberían o 85% do mercado dos cultivos de precisión.

As compañías dixeron que loitarían contra a decisión das autoridades e que tentarían materializar a fusión, e por un momento pensouse que a conquista de Monsanto por parte de Bayer podería abrir o camiño a ese obxectivo, pero despois retiráronse. Por agora, polo menos. “A pesar da suspensión da operación de venda, o intento demostra a tendencia”, explicou Silvia Ribeiro.

Agricultura, só uso de datos?

“Á fin e ao cabo, entre os obxectivos tamén está o control da información”, sinalou o director de ETC, Pat Mooney, en setembro de 2016, cando se decatou de que Bayer comprara Monsanto. “Se unha empresa consegue ser propietaria de sementes, almacenar información sobre o solo e o clima e procesar nova información xenética, necesariamente gañará o control sobre os insumos agrícolas de todo o mundo”.

Por iso, o equipo dirixido por Mooney dá por feito que se os intentos de fusión no campo das sementes e as pesticidas teñen éxito, chegará a segunda onda: as compañías de maquinaria tentarán asimilar as biotecnoloxías. Conseguirano? Non se sabe, pero si hai que apostar, ETC defende o si por varias razóns. Por unha banda, o tractor que o agricultor utilizará no seu campo, ou devandito doutro xeito, o hardware que recollerá todos os demais datos, porque é seu. “O traballo do agricultor centrarase, en última instancia, no manexo de datos na zona de operación, é dicir, no tractor”, pódese ler no informe Breaking bad, “Esta zona de operacións realizará cálculos sobre o estado do solo, o clima e o mercado, para imprimir unha recomendación sobre o crecemento, a pesticida e o fertilizante a partir deles, ou para aparecer na pantalla”.

Utopía ou distopía? En opinión de ETC, o segundo, con claridade. “O obxectivo desta segunda rolda de fusión é impor un modelo de cultivo de alta automatización e moi baixo persoal”, explica Silvia Ribeiro. “Ofrecerase aos agricultores un paquete que non poderán rexeitar: sementes, fertilizantes, pesticidas, máquinas, datos xenómicos e climáticos. Tamén lles informarán dos seguros que teñen que comprar e tratarán de que o cobro dos créditos sexa dependente da compra deste paquete, como xa fan coas sementes e os agroquímicos”.

A cuestión da fama ou a desvantaxe de ser Monsanto

Outra razón que ETC considera favorable ás empresas de maquinaria é a “boa sorte de non ser Monsanto”. John Deere e compañía teñen máis vendas que as de sementes e pesticidas, pero ademais teñen a vantaxe de non estar no campo da xenética e a química. “Venden equipos de precisión que non sufriron transformación xenética e que por tanto non son tóxicos por este lado”, explica ETC. Os vendedores de maquinaria poden xerar desconfianza nos agricultores, pero non nos consumidores. Con todo, o nome de Monsanto converteuse nun sinónimo de astucia en todo o mundo. É máis, non se pode descartar que en aras da popularidade ese nome desapareza pronto do escenario público, aproveitando a fusión co Bayer.

Os sectores de maquinaria tamén teñen unha vantaxe máis prosaica: o crecemento do seu mercado. Se se cumpren as previsións, a demanda de drones, robots, sensores, cámaras e outros equipos de cultivo experimentará un importante incremento nos próximos anos: Dos 2.300 millóns de dólares de 2014 aos 18.450 millóns en 2022, a conta non vai quedar aí. As maiores oportunidades da agricultura de precisión atópanse en Norteamérica e Europa, onde o negocio das sementes e produtos agroquímicos está cada vez máis retardado, pero tamén nos grandes latifundios do Sur Global ten un gran número de compradores potenciais.

Sector fertilizante, marxinado

A maior parte deste enorme bolo de 400.000 millóns de dólares de insumos agrícolas constitúe o campo dos abonos: As vendas anuais ascenden a 183.000 millóns de dólares. Pero ten unha característica que non teñen outros sectores: a concentración non é tan grande, non hai empresas xigantes. Do tres grandes compañías, só ocupan o 21% do mercado. Dous deles (Potash Corporation e Agrium) están agora en proceso de fusión, pero a empresa que pasaría de ser superada non chegaría máis que á metade das vendas de Bayer-Monsanto.

Por iso, as empresas do sector dificilmente poderán entrar na gran partida de fusións que se está disputando no mundo, polo momento. Ademais, descoñécese a xenética e o uso de grandes bases de datos. Aínda é inquisitivo para o grupo ETC, que até agora está a acertar nas previsións realizadas. Por suposto, 183.000 millóns de dólares son un tentador picoteo; é difícil imaxinar que ao final deste proceso o campo dos abonos non estea implicado dalgunha maneira.