Comunicáronme que estás enfermo. Afectouche o cancro de pulmón… Que tal estás?

Por estraño que pareza, ben. Contento. Desde setembro traballei como médico, da proba á proba. Andei moito tempo ata que o 20 de decembro diagnosticáronme cancro. Dixéronme que me colleron os pulmóns, que era algo grave, moi grave. Non se pode arrincar os pulmóns nin se pode quitar o que teño nos pulmóns. Até entón non tiñan máis que sospeitas. Preguntei por primeira vez: “Cancro? O tumor?”, e eles: "Jesús, señora! Non me fales de iso!”, como dicía. Pero foi un cancro. Fisicamente estou moi ben, respiro ben, non teño dor… Estou estupendamente. Sei o que teño, vin a enfermidade no escáner, pero, mentres non me desbaste, moi ben.

Como che van os días?

Cada día vivo, cada día, cada día. Paréceme moi importante, porque antes non o sabía. Aprendín. Os meus ollos tiveran mestizos fai cinco ou seis anos, dixéranme que tiña un glaucoma no ollo. Parecíame que debía quedarme cego. Aquilo deume un golpe terrible, unha gran angustia, e durou moito tempo. Non facía máis que pensar en como andaría, en como ía estorbarme en calquera momento, onde estaba, con quen non ía saber. Que me ensuciaría o peito e non sería capaz de ver a sucidade… Sufrín moitísimo, de antemán! De súpeto púxenme a pensar noutra cousa. “Que pasa aquí? Véxoo, estou a velo. Entón, por que estou a sufrir por algo que quizá non me suceda? Poida que cóllame un autobús antes!”. Aquí o autobús! Ja, ja…

Tes cancro no autobús de que se trate…

Si, si! A partir daquel momento, automaticamente, o meu cerebro cambiou de mecanismo, a miña mente decidiu non sufrir un minuto máis por algo que puidese ocorrer. O malo é que hai seis meses o médico díxome que non teño glaucoma. Ao parecer, tras un exame realizado hai seis anos, o glaucoma debía de ter un certo desenvolvemento, chegar a un punto concreto. Pero o glaucoma non tivo o desenvolvemento anunciado e tampouco chegou ao momento no que se di que debería chegar! Por tanto, dixéronme que non houbo glaucoma… Entón aprendín medio mal, algo, é dicir, a deixar de sufrir, a vivir cada momento. E, por exemplo, agora mesmo estou a gusto, o tempo tamén o fai fermoso, non teño nin dor… Queixareime de dor cando empezo!

Por que acudiu ao médico en setembro?

Pouco despois de terminar un catarro, collía a outro. Non era normal. Ademais, o catarro non ía moi rápido, durábame un mes e máis. En Arxentina tamén estabamos de longa estancia, e estiven alí un mes e medio co catarro. E en canto cheguei alí xa pasara outra! E vinga e o catarro outra vez! "Isto non é un bo partido!", díxenme a min mesmo. “Hai tempos”, díxome, primeiro, o médico. Pero, como se viu, non era máis que cuestión de tempo.

Que di o teu interior agora?

Estou contento porque estou ao tanto e gozando de todo. Por exemplo, a cantidade de amor que estou a recibir. Iso alégrame e dáme moita forza.

Agora que estamos a falar, xa pasou un brote; está a piques de empezar o segundo. Dixéchesme que despois da primeira sesión da segunda quimioterapia caerache o pelo. Que antes querías a entrevista…

Ja, ja…

Preocúpalle a dor e a caída do cabelo?

Iso é cousa da propia imaxe! Moitos me chaman “A peli” –“A pelirroja”–, porque son pelirroja. Teño unha especie de selo do meu carácter. Agora son “A peli”, pero sen pelos... Con todo, non creo que sexa só cousa miña. Creo que os homes están máis afeitos ver o voso casco e o do veciño sen pelo. Ao calvo non a verás. Ademais, sinto moi feo sen o pelo. Isto rebéntame! Con todo, espero soportalo tamén. Pero nada de iso!

Como che atrapou o bulebule?

Asómbrome diso. Hai seres, supoño que hai que enfrontarse a cousas duras. Aprendino desde pequeno, iso é o que me ensinaron: non podes irche, amolarche, esconderse para non ver as cousas. Creo que afrontei a situación: “Vén duro, sabemos que vai vir a morte, ese pode ser o momento”… O meu pai, por exemplo, morreu cando tiña dezaseis anos, e a miña nai, pola contra, non chegou á idade que eu teño, porque morreu aos 63. Por tanto, levo ese ano adicional! Jajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajá… Poida que ocórrame a morte, oxalá non, pero sempre está aí.

O teu pai morreu aos dezaseis anos, como dixeches. Que ensinos séguense diso?

A necesidade de facer fronte á situación. Cando morreu o pai, foi iso: ter que enfrontarse á situación. A miña nai fora sempre moi expresiva, moi cariñosa, pero nunca se puxo a chorar, aínda que choraba por ter que chorar. “Choramos! Agora, adiante!”. É unha lección profunda: ante a situación crítica vénche a resposta espontaneamente, sen necesidade de dominarche.

Din que vostede é membro da asociación para morrer ben, da Asociación por unha Morte Digna…

Vin a morte da miña nai e pareceume terrible. Morreu de cancro nunha clínica privada. Tivo mala sorte, porque se puxo enfermo en Nadal e levámolo o día de Noitevella á clínica: poucos médicos, unha enfermeira sabe onde… Me dá medo lembralo. A miña nai estaba atormentada, e nós, os irmáns, nos corredores, pedíndolle socorro: “Por favor, facede algo!”. Non aparecía ninguén. Terrible. Terrible… Sempre pensei, e a miña nai tamén pensaba, que deberiamos ser donos do dereito á eutanasia, que non podemos tratar ás persoas peor que aos animais: cando un cabalo está a piques de morrer, aliviámoslle o sufrimento. E a nai morreu con moita dor, os médicos non lle axudaron. Máis tarde, decateime de que existía a Asociación por unha Morte Digna, que había un testamento vital… e fíxenme membro da asociación: Son o 22 de Euskadi, aínda que, por vergoñoso que sexa, non fago nada, máis que pagar a cota que me corresponde. Con todo, vexo moi ben o traballo que fai a asociación en favor da xente que está a piques de morrer.

En que axuda a asociación?

Por exemplo, nos coidados paliativos. As asociacións axudan a diminuír ao máximo o sufrimento, traballan para que se cumpra a vontade propia, coidan de que non sufras o que non queres, encárganse de que sexas o máximo dono da túa vida e do teu corpo. A asociación quere que ordenes as pautas dos últimos momentos.

Dixéchesnos que a túa nai era favorable á eutanasia. Pensaba que era cousa dos máis novos...

A nai lera moito, lía moito. Moito, moito, moito. Moito, moito, moito. Era un apaixonado da literatura, tiña unha cabeza moi ampla, era moderno. Desde pequeno falei de eutanasia e outros moitos temas coa miña nai.

De onde proviña a súa afección pola lectura?

É unha historia moi curiosa e bonita. Unha pregunta interesante, que a min gústame moito. A afección pola lectura da miña nai… Bo, tiña que dicir a da miña avoa!

Era a avoa a que lía?

Si. Pertencía a un caserío de Iurreta, orfo. O caserío chamábase Kaikuena de Etxebarrieta, ao redor da papeleira. A nosa avoa era curmá do pai do alcalde de Bilbao, Iñaki Azkuna. A súa nai morreu ao nacer ela, e o seu pai casou coa súa cuñada, como entón. A avoa considerábase orfa até a súa morte. O seu madrastra non pareceu querer moito. Estudou letras na escola de Iurreta coa mestra dona Leoa, cousas moi elementais. Aos dezaseis anos foise a servir a Bilbao e sucedeulle traballar en casa dun dono do Banco Urquijo. A esposa do banqueiro, nai de seis nenos, mantivo unha moi boa relación coa nosa avoa. A avoa era moi intelixente e esta muller facilitoulle o acceso aos libros, abrindo a biblioteca da súa casa para que lese os libros. E así foi como a miña avoa leu moito, pero en castelán. E, na miña opinión, aí empeza a contradición euskera-castelán.

Contradición? Que queres dicir?

O camiño para aprender, para descubrir o mundo viña en castelán. Os libros eran para a nai a cousa máis grande e fermosa do mundo. Pero todos os libros eran en castelán! A miña avoa falaba en castelán. Eu nacín no 50, o meu pai, o castelán… A miña avoa falaba en eúscaro coa miña nai, sobre todo para que eu non a entendese. E velaquí a contradición: “Temos que facelo en eúscaro, porque o eúscaro é noso”, dicía a avoa. Comigo, en castelán. Naquela época, o colexio tamén era en castelán, a falar iso, ao monte chamábase aos amigos euskaldunes polas autoridades monxas. Eu na rúa aprendín euskera, máis tarde, pola miña conta! Viña a casa e falaba en eúscaro coa miña avoa. Dicíame que falaba de forma rara, pero me gustaba falar en eúscaro comigo. De súpeto quixen aprender o tuteo, coa miña avoa. -Avoa, vou a vomitar? “Á miña avoa! Non, por certo!”. E nunca aprendín a noka!

Antes que mamá, é a vosa avoa a que le…

E que apreciaba moito os libros. Se viúva e dirixe unha gran tenda de ultramarinos en Durango. Pertencía á familia Zugaza. O seu maior orgullo era que, en tempos de guerra, conservara a gran biblioteca dos Zugaza: “Tranquilo, que eu gárdoo!”, díxolles. Non sei como o gardou, pero a avoa fíxose cargo da biblioteca dos Zugaza durante a guerra. Contouno toda a súa vida. O libro era unha cousa sacra para a nai. Non sabía escribir. Na tenda, cando tiña que escribir “pataca” escribía “p-t-t”, facía unha especie de silábico. Tamén lía o xornal todos os días. Só lía en eúscaro algúns pequenos cositos da igrexa. En eúscaro na igrexa tamén se falaba moi pouco entón en Durango. Facíase un pouco nas xesuítas. A miña avoa envioume ao pai Goikoetxea, en receita, rezando, para aprender eúscaro. E aprendín, que non se euskera!

Non sabías eúscaro e a avoa mandouche a rezar en eúscaro?

Si, si! Unha cousa contraditoria! “Pai noso, que está nos ceos…”. E despois da avoa, a nai lía moito e escribía ben, pero antes era avoa. Aquí, de todos os xeitos, para min é interesante esa relación entre o eúscaro e o castelán, como preservar a lealdade ao eúscaro: o castelán era a fonte da sabedoría e o eúscaro a nosa. Foi unha das tensións da nosa avoa.

É esa tensión tamén unha cuestión do día de hoxe?

Si, nós sempre temos a alma partida.

Dixo o pai castelán…

Santander. O seu pai era navarro, a súa nai de Santander. O pai, que tiña catorce anos cando estalou a guerra, non tivo guerra, pero tivo que facer un longo servizo militar, de tres a catro anos. En 1944, os mozos que practicaban o servizo militar en Santander foron trasladados a Durango para loitar contra os maquis que circulaban polos Pireneos. Por fin non foron alí. Os meus pais coñecéronse en Durango. En 1949 casaron e así nacín eu en Durango, Uribarri. Levo o nome da Virxe María.

Comezou a ensinar novo, e a principios dos anos 70 traballaba na ikastola como señorita…

Para empezar, en 1970-71 fun profesor na ikastola de Iurreta. Cursei os estudos de bacharelato até o cuarto curso e fun a Bilbao a estudar Perito Comercial. Alí, cando estaba no terceiro ano –dezaseis anos–, o meu pai morréuseme… Perdín o curso… Empecei a traballar nunha oficina e deime conta de que odiaba ese traballo. Non tardei en dicirlle á miña nai: “Non na oficina, mamá, non quero iso”. “Neno, que che gusta? que farías?”. E díxenlle que quería facer unha mestra, aínda que non o quixo antes, porque ser mestra era o camiño dos colexiais que estaba a estudar en Durango. A maioría das nenas que se fixeron bacharel no colexio viñan de Durango a Vitoria para estudar mestra. Eu non quería iso, porque xa era un pouco rebelde. Pero dera clases particulares e gustábame. A miña nai díxome: “Unha das cousas máis importantes da vida é ter unha profesión que che guste. Se gústache, faino, pero terás que pagalo por ti, terás que facelo”. E empecei a traballar nunha escola de monxas de Durango, en educación infantil, e viña de libre a Vitoria a estudar. En 1970 terminei os estudos de maxisterio e, co título, esperábame a ikastola de Iurreta. E alí fun.

Lin nunha entrevista que lle fixeron na revista Hik Hasi que vostedes tiveron incidencias coa auditoría…

Ese mesmo curso veu visitarnos e pechounos a ikastola. Nosa ikastola chamábase “Catequese San Miguel”. Desde que nos pecharon en marzo e até xuño estivemos de casa en casa cos nenos, sempre en casa dos demais. O inspector, para que lle ensinásemos, pediunos o certificado de actuación do garda civil e da policía e a aprobación do párroco. O párroco entregoume o documento con toda facilidade, aínda que eu xa deixara de ir á igrexa. Fora a buscar aos gardas civís e alí non tiñan probas diso, daríamas o inspector. Cando fun pedir un certificado ao inspector, “vostede, perigoso dirixente de ETA”, empezoume, “Vai vostede aquí para darlle clase? Na vida non vas dar clases!”. "Xa veremos!", contestei eu pola miña banda, máis orgulloso que engreído. “Xa veremos!”, di. Tiña vinte e un anos… aquel inspector era Don Pablo Sánchez Aizpuru. Unha facha buxán. Era un “Perigosa dirixente de ETA”, xa que nos encerramos en Durango con motivo do xuízo de Burgos que se celebrou en decembro. Pasamos a noite na igrexa e ao chegar a ela os gardas civís recolleron os nomes de todos.

O inspector que lle impediu dar clase…

Sen a súa acreditación non podía dar clase, pero ese mesmo verán xuntámonos varias persoas no seminario de Pamplona nun curso para profesores de ikastolas. Con todo, tamén nos botaron de alí. Necesitabamos espazo para seguir o curso, e eu dixen que atoparía algo en Durango. E pouco despois tiña sitio en Iurreta, Arriandi, no convento das monxas. Alí fixemos o curso! Imanol Gaztañaga, Gaztantxo, era o coordinador dos profesores das ikastolas biscaíñas que se reunían entón en Euba, pero ía ao servizo militar e a min ofrecéronme a coordinación dos profesores das ikastolas biscaíñas. Era o coordinador dos profesores e pagábanme os profesores. Os profesores pagaban cen pesetas cada un para complementar o meu soldo. Nunca me faltou aquel soldo. Coordinábanse moi ben para pagar ao coordinador! Mentres tanto, deixei o título de profesor á ikastola de Santurtzi para que o usasen, fóra do territorio de Sánchez. Naquela época estiven a organizar cursos e reunións de pedagoxía, en autobús ou auto-stop. Tamén dispuñamos dunha oficina, na rúa Ribeira de Bilbao, na sede de Euskaltzaindia. Un ano na Ribeira, outro na rúa Pelota da sede da revista Anaitasuna. Estabamos a inventar unha escola activa, laica, moderna, democrática.

Sabías de pedagoxía?

Si e non! Para entón xa fora profesor de tres ou catro anos no colexio de monxas de Durango, e outro o fixo na ikastola. Por outra banda, sempre lin moito, e entón tamén lin moito, sobre todo porque era o coordinador. Empecei a descubrir moitas cousas: Lin todo o Freinet, Freire, Neill, Makarenko, Postman e Weingartner … Os que se lían na época. A coordinadora de pais de Bizkaia, Arantza Santamaría, e eu iamos a Legorreta, a Ikaztegieta –había algún convento de monxas–, e reuniámonos con Jaxinto Setien e Arantza Allur de Gipuzkoa, con Eusebio Osa de Araba, con Kontxi Zabaleta e Jabier Lakasta de Navarra…. De 1971 a 73 atoparíame alí...

En que estaba a política tan calorosa?

Para entón xa estaba organizado politicamente. Era da EMK. Estaba a traballar en algo que me gustaba e interesábame, e, doutra banda, estaba metido en política, aínda que as dúas cousas uníanse. O conflito da mentalidade estaba no seu punto álxido, a cuestión do eúscaro batua e a loita contra o hatxe. Por unha banda, había xente moi de dereitas, gardiáns das esencias vascas, e por outro, xente como nós. Por exemplo, nós fomos as primeiras mulleres que tomaron pastillas. Liamos a Sartre e a Fanon, leramos a Freud. Lembro as palabras dun frade de Euba: “Que marxista!”. Si, tamén liamos marxismo, e na época en que era a lei “euskaldun, fededun”, nós estabamos en contra diso, esa lema que nos parecía un karka, unha cousa moi reaccionaria. Nese ambiente, na época na que era coordinador de profesorado das ikastolas de Bizkaia, a ikastola de Deusto expulsou a varios profesores, por exemplo.

Os despedimentos ocorreron nas ikastolas de varios pobos…

Naquela época a cousa saíra ben. Escribiuse a historia das ikastolas de Bizkaia, pero alí non aparece iso, as tensións internas non aparecen, pero algúns profesores de Deusto expulsados quixeron denunciar, alegando para defenderse deles mesmos que traballaron sen pagar a seguridade social. A situación das ikastolas era moi grave, e recordo que Periko Ibarra –que era avogado dos profesores– preguntoume, que eu era coordinador, que pensaba da denuncia dos profesores. Díxenlle que non me parecía axeitado, que a actitude da ikastola parecíame repugnante, pero que non quería abrir a porta ao inimigo. Había raias vermellas entón. Eu non o sabía entón, pero despois volveríame.

Volta?

Si, en 1973, cando fun traballar a Elorrio. Alí a ikastola era totalmente ilegal, traballabamos mes tras mes e non sabiamos si pecharíannos, nin si cobrariamos soldo. É máis, repartiamos o soldo entre os profesores: entre os titulados e o non titulados, todos cobrabamos o mesmo. Traballei seis anos en Elorrio. Cando se legalizou a ikastola, en 1976, comezaron os cambios. Cando empezaron a non respectar a pluralidade de ideas, cando algúns querían a ideoloxía de control. Eu, por exemplo, aparecín na lista de Euskadiko Ezkerra –pero no decimotercer lugar!–, nas primeiras eleccións de 1977, e o que até entón era mellor que bo –e xunto a min outros–, convertémonos en demos. Entón apareceu a extrema dereita do PNV, e digo a extrema dereita do PNV, porque o PNV tamén tiña outro lado en Elorrio. Vin aos pais do PNV, que se estaban pelexando un contra outro, colleitos do pescozo e gritando, mentres o novo pai dicía: “Ti cres que os comunistas teñen ramas e cola?”. No pobo mandábao o cura, e ao redor del organizábase a caza dos vermellos. Moi forte, non foi bobada. Todos os que estivemos en Elorrio marcáronnos moi duro.

Por que ese enfado dentro de varias ikastolas?

O de Elorrio, por exemplo, ocorreu pouco despois da morte de Franco, e a xente non sabía xogar en democracia. Non o sabiamos. “Es do meu partido, ou es un inimigo”, non había nada máis. Pareceume terrible. Collín un susto grande, pero non só na ikastola, senón tamén no movemento da esquerda. En todas partes vin as mesmas cousas, aquel sectarismo que me pareceu nauseabundo, o que me afastou da política. Aínda hoxe, paréceme o máis repugnante da política, ese sectarismo, non aceptar nunca o bo traballo de alguén que non pertence ao seu grupo. Ademais, en principio, non aceptalo! Estou fóra da política, fóra das comiñas, porque sigo, pero non estou só cun partido, non creo que só un faga as cousas ben, nin tampouco mal. Por iso ocórreme que moitas veces non sei a quen votar. É un vicio nacional. Dicimos “Gora gu eta gutarrak”, pero quen somos nós? É “nós” o que eu digo? Os meus amigos? A miña cuadrilla?… Ese “nós” é moi pequeno.

Os profesores tamén foron expulsados de varias ikastolas naquela época…

Si. Perdéronse entón moi bos traballadores que non eran os máis submisos. Os despedimentos foron consecuencia da loita ideolóxica. Como aquel conflito de Elorrio. Foi unha pelexa mal recibida. Alí participaron o abade do pobo e os dirixentes do PNV. O catedrático de Sociología de Deusto Ruiz de Olabuenaga pediu o exame da Ikastola e este preguntou aos pais se estaban de acordo en entregar aos seus fillos a profesores non cristiáns. O 75% dos pais respondeu que nos aceptaban, e os que impulsaron este estudo sacaron aos seus fillos da ikastola: gañamos a batalla, perdemos aos abades do pobo e ás dereitas do PNV. Os profesores levabamos seis anos traballando na ikastola de Elorri dando todo. Eramos xente de esquerda, uns metidos en política, outro non. Compartiamos algúns principios, faciamos un bo traballo pedagóxico. Gañamos a batalla, non nos botaron. A súa era unha loita ideolóxica. Nunha asemblea levanteime e pregunteille directamente a Juan José Pujol, creo que era da xunta de pais, e si non da comisión, nas asembleas que tiveron un papel importante: “En que partido teño que estar en posesión do carné para poder manter o meu posto de traballo?”. Silencio, naturalmente. Nós gañamos a batalla e perdemos aos abades do pobo e ás dereitas do PNV. Lembro os abrazos entre pais e profesores, despois de gañar aquela loita que durou case dous anos, estiven un ano máis na ikastola. A persecución foi tal, que me deixou rendido de cansazo e decidín marcharme. Vin a Vitoria.

Cando eras o coordinador dos profesores das ikastolas de Bizkaia, o tráxico suceso, a terrible morte dunha señorita. A andereño da ikastola de Arrasate Adela Ibabe morreu en 1973 por un aborto clandestino…

É a época das expulsións de profesores de Portugalete, Santurtzi, Donostia e outras ikastolas. A dereita quería gobernar e controlar as ikastolas á súa maneira. O conflito de Mondragón foi o indicador máis destacado da época, xa que se quixo botar a dezaseis profesores, dicindo que tiñan fotos de Marx na clase… E así! O terrible! Unha vez na rúa, os traballadores rodearon aos profesores! Foi unha cousa moi forte. En consecuencia, en 1973 organizamos a primeira asemblea de profesores de Bizkaia. Foi un paso importante xuntar a todos os profesores das ikastolas. Até entón, reuniámonos por zonas, quero dicir, para temas pedagóxicos. Aquela vez non era máis que unha reivindicación. E no medio de todo isto pasou o de Adelaida.

Morte de Adela.

Estaba embarazada, pero no medio da súa estreita vida non parecía haberlle dado tempo a mirarse a si mesma. Foise alén, matáronlle e morreu de dor. O terrible! Contoumo unha enfermeira que me acompañaba no hospital de Basurto. Entón coñecín a Natxo de Felipe, cando eu estaba en Euskaltzaindia, ao poema de Gabriel Aresti –que foi escrito por Aresti e o propio Natxo–, que quería porlle música e que vén buscar a música de Alostorrea. A nosa flor alavesa Adela, a nosa flor de Álava, a nosa roca de Giputz Hi, o ferro de Bizkaia… A nosa flor de Álava Adela… [Kantuan dá Uri] A morte de Adela Ibabe foi algo esquecido ata que hai tres anos Edorta Arana sustatu.eus recuperou a historia.

Como coñeciches a Adela Ibabe?

Non demasiado. Tiven unha curta relación política con Adela. El movíase na zona de Gipuzkoa, eu en Bizkaia, aínda que os dous estabamos na zona de EMK. Pero tampouco sabiamos o que eramos, EMK ou que, porque entón todo era clandestino, e ninguén dicía de onde era. Xunteime nunha con Adela, pero eu non sabía que “el” fose Adela.

Viño de Elorrio a Vitoria e comezou a traballar na escola pública. Pronto, vostede estaba a crear material didáctico.

Foi bonito empezar a ensinar eúscaro na escola pública. Fixemos un gran traballo na creación de materiais. Primeiro fixemos o lote de Hegaz. Despois, Kalakari. Debuxamos, escribimos… faciamos de todo. Faría dúas observacións. Por unha banda, buscamos unha forma diferente de ensinar o idioma, xa que os libros de idiomas até entón eran máis aburridos que aburridos, e nalgúns casos ségueno sendo. Queriamos facer outros libros, libros que servisen tamén para rir. Aprender e rir podían ir xuntos! Doutra banda, aseguramos a presenza das mozas. En Hegaz, en Kalakari… mostramos a mozas e mozos na mesma proporción, en imaxes, nos contos e en todos. Era a lei do noso bando!... Nunha época, a partir de 1982, os libros de texto que se utilizaban nas escolas necesitaban a aprobación do Departamento de Educación do Goberno Vasco, algúns profesores faciamos os informes necesarios sobre as propostas pedagóxicas deses materiais, e eu sempre dicía isto: “Si, pero aquí non hai mulleres. A súa presenza non existe. Non se pode aceptar este material e polo en camiño á escola porque é discriminatorio”. Pasamos anos nesta loita, ata que un día se abriu a xanela. Pero durante moitos anos a xente non entendeu a nosa insistencia.

Deseñastes diferentes materiais para os modelos D e B.

Dabámonos/Dabámosnos conta de que non se podía ensinar o eúscaro da mesma maneira aos alumnos do pobo vasco e aos que non sabían eúscaro. Outra cousa é o material que poderiamos facer naquela época. Eramos tres mestres e mestras que, por orde do Goberno, estabamos a crear materiais para o modelo B. Faciamos un ou dous libros ao ano. Os modelos xa estaban en marcha para 1983 e había que sacar o material! Estivemos a facer materiais até o 87. No noso caso, faciamos material e ensinabámosllo aos profesores, explicabámoslles como actuar. Era, en certo xeito, a preparación dos profesores. De 81 a 87 elaboramos os materiais e traballamos cos profesores: facer o material, reunirnos cos profesores, explicalo, discutilo, levalos á práctica, recoller as notas… Eran seminarios de profesores, traballamos cos profesores. Tivemos que ler moito naquela época. "Non sei nada!", dicíame. Entón empecei a mirar aos dous como un tolo para ver como se ensina a segunda lingua. Primeiro, sobre todo en francés; despois, en inglés, pero non sabía moito en inglés! É a gravidade da propia carreira intelectual. “Non sei… non sei… non sei…”.

Onde atopou as respostas?

Lembro un curso que nos deu Xixa Gardner a principios dos 80. Moi interesante, axudoume moito. Falounos sobre a competencia comunicativa. Ou a viaxe de René Richterich a Zaragoza co seu discurso. Aquí non había gran cousa! O que dicía Mari Karmen Garmendia: “Nós lendo o libro de Siguan e Mackey, e con eles comezamos a construír un sistema bilingüe!”. E outro, italiano, Renzo Tittone. Atal hiru urte. Quero dicir que, por unha banda, tiñamos lecturas, aínda que poucas, e, por outro, tamén tiñamos conferencias e cursos que se facían por aquí e por alá. Iamos a Sitges ás xornadas sobre bilingüismo que alí se celebraban. Por exemplo, en 1983 presentamos un estudo realizado polo grupo Kalakari na escola infantil Rogelia Alvaro de Vitoria-Gasteiz. Aínda me parece un bo traballo de investigación, cos nenos de tres ou cinco anos falaban coas mestras Pili Sanz e Pili Hernández. Estudamos como falaban cos nenos, como falaban os nenos… fixemos unha análise moi digno, foi un dos primeiros traballos que publicamos. Non sabiamos que estaba a pasar na escola, por que e como se conseguía que os nenos falasen en eúscaro, e queriamos saber que estaba a pasar na escola. O que pasa é que aínda hoxe hai que saber o que pasa. Hai que analizalo, analizalo, reflexionar sobre o que está a suceder nos procesos de aprendizaxe e ensino da lingua, porque se non ninguén poderá dar ben unha clase. Nós tamén, aínda que reflexionásemos, tiñamos bastante que dicir como se ía a ensinar ben. Empecei a vestirme naquela época. Facéndonos preguntas, buscando respostas… Indo a Sitges, por exemplo, recollendo referencias teóricas, vendo procesos e estudos doutros lugares…

Cando menciona Sitges, que lle achegou Cataluña?

Fun por primeira vez a Barcelona sendo coordinador de ikastolas. Tería vinte e un anos. Nas ikastolas de aquí liamos e abriamos os libros de Freinet, pero tamén faciamos colonias, campaña de xoguetes en Nadal, e moitas cousas máis. Con motivo da campaña do Nadal, iamos a Barcelona á cooperativa Abacus de Rosa Sensat para traer xoguetes non sexistas e non violentos. Faciamos campaña en varias ikastolas. En Barcelona puxémonos en contacto con xente da máis alta pedagoxía, como Marta Mata. Tratábannos con especial agarimo. Despois desa relación, ía aos cursos de Rosa Sensat no verán. Discutiamos ideas pedagóxicas, pero elas viñan con ideas políticas, vestidas contra o franquismo e o fascismo. Falabamos da escola democrática. Un mundo moi rico. Aprendín moito de Barcelona, fixen bos amigos alí e até hai pouco traballei con eles na investigación.

En investigación, por ser profesor de Didáctica da Lingua e a Literatura na Universidade do País Vasco desde hai moito tempo e até a súa xubilación.

Nun momento dado terminou a produción de libros. Fixémolos até sexto curso. Namentres, tamén comecei a estudar filoloxía vasca, convencido de que non sabía nada e de que tiña que vestirme a min mesmo. No 87 terminei a filoloxía vasca e fixen un curso de formadores en Madrid, organizado polo Departamento de Educación de aquí e o Ministerio de Madrid. Bastante longo, clásico… Contidos por encima do contido! Terminei e empecei nun Consultorio Pedagóxico PAT, formador de formadores. Pasei alí o ano, pero non me vía. Non me gustou a estrutura dos PAT, quizá porque eu estaba afeito traballar doutra maneira. Non tiven boa experiencia e mentres tanto saíron as prazas da universidade. Presenteina e saquei a praza, en Bilbao. Non en Vitoria! Ja, ja… Era fácil! Para entón xa publicara varios libros de texto, artigos e varios estudos e, doutra banda, o meu campo era o da didáctica, levaba anos traballando na didáctica!

Pareceulle que os idiomas non se ensinan ben no noso país.

Creo que non. A miúdo confúndese o coñecemento das formas da linguaxe co saber utilizalas. A linguaxe analiza as linguas, descompóndoas. Outra cousa é ensinar a lingua, é dicir, ensinar a usala, por unha banda, e, por outro, ensinar a coñecer a lingua como obxecto. O coñecemento da linguaxe como obxecto, ao analizar as súas formas, pretende unha mellor utilización da linguaxe, pola contra non ten sentido. O obxectivo da Escola Básica non é crear linguistas, senón formar persoas capacitadas para un bo uso da lingua. Para iso, o usuario deberá coñecer os pormenores da lingua, desenvolver a capacidade de observar os mecanismos internos da lingua, de buscar mil bordos ao significado e de coidar a maneira de expresarse. Iso é o importante. Non serve dicir as cousas de calquera xeito, co obxectivo, co interlocutor, hai que utilizar o mellor camiño que se axuste á situación.

Por que non faise? Algo tan evidente…

Non é fácil. Existe unha longa tradición de ensino. O profesor fala e os alumnos escoitan, pensando que se trata de que aprendan a facelo por medio do oído. En moitas ocasións, o obxectivo é comprender as categorías lingüísticas, non adestrar a lingua na práctica e analizala para mellorala a próxima vez. É certo, pero parece que cambiar todo isto é moi difícil. Doutra banda, o profesorado fórmase na universidade, nas escolas de maxisterio. Moitos dos seus profesores ocúpanse da literatura. Eu, polo menos, creo que esa é a tendencia de moitos profesores universitarios.O ensino das linguas e, sobre todo, das segundas, non conta cunha formación específica na nosa lingua. A Universidade, en si mesma, dedícase á formación de especialistas dun nivel, pero non á formación de profesorado que poida orientar o ensino de idiomas dos alumnos de 3, 4, 10 ou 13 anos. Entón, como capacitar ao alumno no uso da lingua a diferentes niveis e niveis, a diferentes profundidades, matices e matices? O profesor non pode só traballar a forma, esquecendo a comunicación, nin dar por boa calquera tipo de comunicación. Hai que planificar o desprazamento, o paso do discurso á forma nun camiño continuo. Tamén hai que ter en conta como é a cabeza do alumno, é dicir, axudarlle a construír o puzzle da linguaxe, ensinarlle a organizalo. Diso encárgase a didáctica, e a didáctica analiza os puntos de vista do alumnado, para polos en contacto e en contradición. Na miña opinión, a pregunta principal é, tanto na didáctica da lingua como en calquera outro ámbito, como se expón o problema, como facer ver iso que parece tan evidente.

Dá fatiga de traballo…

Si. Todo o contrario, facer un traballo aburrido. Para min é un xogo bonito que se pode facer con dous idiomas. No noso país non hai nenos con menos de dous idiomas. Algúns teñen até tres e catro. É moi interesante establecer comparacións entre as linguas. Por que se di “amigo” en eúscaro e “amigo un” non en castelán? Ah! Por que, como e cando? A lóxica interna de cada idioma, é a clave facer puzzles internos para darse conta de como funcionan as pezas e para dar a cada idioma o que lle xurdiu. As traducións, por exemplo, son formas de pensar sobre a lingua, unha forma de facer o pensamento mentalingüístico. Pero non para quedar en formas, para darse conta da complexidade da comunicación e para adestrar nas súas refinamientos. Mire, hai cinco anos un amigo pediume que lle acompañase á miña filla, porque tiña dificultades en eúscaro. “Ven”, díxenlle, recollendo a linguaxe material. “A lingua” é, no noso caso, o castelán: “Lingua e literatura castelá”. O eúscaro, pola súa banda, é “euskara”, non lingua nalgún lugar. Veu a filla do meu amigo, e ensinoume exercicios como os que lle poría o profesor no exame: podíallos, podémosllos… e o alumno tiña que debullar as características de cada verbo! Nin sequera na tradición máis corrupta vin unha análise morfolóxica semellante, nin unha frase!Síntoo, “Eu non sei facer iso e non quero aprender!”, díxenlle, “podes dicirlle ao profesor que non quixen ensinarche en isto”. Gústame a gramática, paréceme importante a gramática, pero estudar eses verbos desa maneira era como vostede, puro lixo, non ensinar gramática, non tomar conciencia do mecanismo da linguaxe.

Denuncias o modelo obsoleto…

O mundo avanzou moito! A moza á que falei non ten facilidade para falar en eúscaro, porque na escola non lle deron nunca importancia ao uso oral. Escribe moi ben, pero sen naturalidade. De todos os xeitos, o ensino non ten como obxectivo o ensino da lingua escrita, senón o ensino da lingua latina. Necesítase un debate en profundidade para decidir que é fundamental no ensino da lingua…

Tes un modelo que está estendido no noso país, con todo…

Nin sequera sei onde está a culpa. Moitos filólogos que chegan ás escolas ou facultades de profesores saben de literatura, pero para preparar ás futuras xeracións deberían saber tamén de idiomas. Tamén deberían saber psicolingüística e pedagoxía. Deberían saber analizar as materias de forma didáctica para elixir ben que ensinar. Pero non o saben. No mellor dos casos, superaron un CAP ou Curso de Aptitude Pedagóxica regular e acabouse. Comezan a dar clases e durante anos formarase ao profesorado da seguinte xeración. Non digo que todos os profesores sexan malos, pero si que é o modelo e que ninguén discute. A universidade debería analizar o seu comportamento en serio.

Di que o mundo avanzou moito e, pola contra, o ensino da lingua non vai ben…

O sistema manda. Ninguén supervisa como dás as clases, se o que aprende o alumnado vale ou non. Isto non se fai porque require reflexión, análise, formación. Para acceder á Universidade, por exemplo, valórase que xunto co título publicar artigos tanto no País Vasco como nas revistas especializadas; a publicación de artigos, preferentemente en inglés, en eúscaro ou en castelán, non é o mesmo. Outra cousa é se o que publica ten algo que ver co que insignia ou non. Iso é así.

Que pasa cando o neno “aprende” unha lingua, o eúscaro, pero non a utiliza e non xoga con ela?

Pregúntame por que o neno vasco non quere utilizar o eúscaro ou o que aprenda o eúscaro como segunda lingua? Por suposto, hai moitas situacións e razóns: no caso das persoas que teñen o eúscaro como segunda lingua, a razón é que teñen menos facilidades. Ao mesmo tempo, aí está a sombra social da lingua: a algúns lles parecerá máis valioso que se faga en castelán, tamén está o apego á lingua… Con eles, por tanto, hai algúns comportamentos que están relacionados. Eu, por exemplo, aborrezco a tendencia de moitos, que falan constantemente do castelán ao eúscaro e do eúscaro ao castelán. A tendencia acentuouse nos últimos vinte anos, intensificouse enormemente nos mozos e non tan novos. O último vino no mesmo hospital, nai e filla, euskaldunes moi auténticos, sen dificultades para expresar as cousas, indo e vindo do eúscaro ao castelán. A pesar de todas as miñas hipóteses e odios, iso está ben estudado en moitas linguas minorizadas, e ten que ver coa morte da linguaxe: a confusión lingüística é unha das fases da morte, é o sinal da enfermidade social. Iso hai que curalo, e curarémolo si damos aos novos falantes a suficiente facilidade para falar en eúscaro. Canto máis se faga en eúscaro, máis fácil será que o alumno fale en eúscaro. Canto menos fágase, peor, máis difícil e máis tartamudeado será. No caso dos euskaldunes maiores, trátase de manter a lingua, de manter cada lingua como está, de non afacerse a pasar ante o menor obstáculo. Para dominar a linguaxe é necesario obter automatismos e para iso, interiorizar expresións, gardalas na memoria. Para iso, convén recuperar moitas prácticas, por exemplo, habería que facer máis teatro na escola.

Antes facíase…

Tamén agora, nalgúns lugares, e en Primaria. A Educación Secundaria preocúpame moito. Hai que establecer o tempo para falar. Para falar hai que planificar o discurso: decidir e ordenar previamente que imos dicir. Na escola hai que crear situacións de hábito para que o alumnado fale, grávase, analícese. Canto máis pequenos son os alumnos e empezamos a traballar, mellor. Hai que axudar aos que falan para que sexan máis hábiles e aos que son parvos para que sexan hábiles. A planificación oral é un problema sólido, a organización escolar é obrigatoria. Para ensinar a escribir, o mesmo, hai que ensinar a escribir, o profesor ten que ser un exemplo, pensar por onde empeza, por onde escribe, por que borra, con que criterio criticamos o que nós escribimos… E hai que pasar horas escribindo cada un cos alumnos! E ao ler, o mesmo, cada un ten que ler! E pensar nos problemas que xorden ao ler de costas, mostrando o proceso de comprensión, porque o neno non sabe o que fai o adulto cando pasa os ollos dun libro a outro… Moitas cousas.

Empezou a traballar na ikastola pero vostede está a favor da escola pública, sobre todo…

Para min é importante a escola pública, esa escola para todos. Aquí hai unha inflación da escola privada, e iso é prexudicial. É o camiño da ideologización e o clasismo. Os nosos nenos e nenas só terán contacto coa clase “nosa”, coa clase “nosa”. Paréceme unha visión moi clasista e estreita. O obxectivo da educación debería ser preparar aos nosos nenos e nenas para mirar ao mundo cos ollos abertos. Para unha mirada rigorosa e aberta. Nunca entendín que a xente da esquerda tamén queira clases “particulares”, privadas. Na época da publificación das ikastolas, por exemplo, non entendín como supostamente a xente da esquerda avogaba pola súa escola de control, “a súa escola”. Iso non me gusta. Paréceme unha mala maneira de educar ao pobo. A diversidade vén da escola, desde pequenos temos que aprender a convivir con outros que son diferentes a nós. Agora xa temos opcións, pero ante a oportunidade hai unha tendencia clasista a pechar as portas e a clasificar aos nenos. A palabra é iso, o clasismo, aínda que non a usemos. A educación ten que estar por encima de todas as ideoloxías e clasismos, máis aló, é máis profunda. Doutra banda, estamos a cambiar as leis educativas cada certo tempo! Cada autoridade quere selar o seu selo, levar a educación ao seu lado. E así non é posible. Creo que a escola debe estar fóra dela, simplemente baixo uns principios básicos.

Pola escola pública actual, en contra da de entón.

É a escola pública do pobo, de todos e todas, a que axuda a crear referentes comúns para todos e todas. Aí tes a oportunidade de coñecer xente de todo tipo, saber onde vives, aprender a vivir xuntos. Canto máis nos separemos nas escolas, tanto máis estaremos na sociedade futura.Até o último cuarto do século XX, nin o Estado nin as institucións públicas impulsaron a escola pública, salvo algúns casos e épocas. Mentres tanto, a igrexa encargábase da elite. O franquismo destruíu as poucas boas escolas públicas da República e abriu a miseria cultural. Se cando eramos mozos houbese unha escola pública para todos e bo, empuxámola naquela época, pero non estaba. Xurdiron as ikastolas porque non había máis remedio! Recordo, en Elorrio, como diciamos: “Seremos nós os que mañá teremos que ensinar como se debe ensinar en eúscaro!”. Pero tamén de que maneira, en xeral, teriamos que ensinar os que teriamos que ensinar. Queriamos unha escola que fomente o traballo cooperativo e que fomente a paixón polo coñecemento, que educase aos alumnos nos dereitos democráticos. Estabamos a facer un traballo para todos. Esa era a nosa perspectiva. A nosa intención era ampliar o que estabamos a facer, introducir o eúscaro na escola pública e renovar a escola.

Que dis da ikastola?

As ikastolas xurdiron nunha situación determinada. Polo menos os do franquismo. Tentando responder a outro modelo. As ikastolas tiveron un gran traballo pedagóxico. E, por exemplo, foron eles os que deron os primeiros pasos cara á escola laica. Algo moi importante neste país. É impresionante o cambio que fixo este pobo. Cando eu era neno había un sacerdote ou un relixioso en todas as familias. Era unha cuestión de honra. Eramos os cristiáns máis cristiáns en Euskal Herria! Pero a cousa cambiou en moi poucos anos, e moitas ikastolas fixeron un gran traballo a favor do laicismo, a pesar de todas as loitas internas. As ikastolas viviron graves loitas, relacionadas co tema do eúscaro unificado, doutra banda, o hatxe e non o hatxe. A loita pola modernidade levou a cabo nas ikastolas e gañouse. Son partidario das ikastolas, polo menos das ikastolas da época.

“As ikastolas daquela época”, di.

Non creo que despois as ikastolas sigan esa marcha. Moitas ikastolas elixiron un espazo privado, e os seus profesores apenas se relacionaron coas doutras redes. Non sei si agora acoden á formación que ofrece a rede pública, fixeron o seu propio camiño, e por que non dicilo, tamén fixeron o seu propio negocio. Aí pódense dicir moitas cousas, editoriais e outras. A min iso non me gusta, non os privilexios que tiveron, non o pequeno compromiso social que demostraron: cantos inmigrantes ves nas ikastolas? Iso é o que está a pasar hoxe en día, aínda que ninguén o diga así. Pero aí están os datos… a educación e a euskaldunización do pobo debería ser un compromiso de todos. Tiven un enfado serio coas ikastolas, e fixen unha denuncia pública, porque as ikastolas abriron as súas portas aos nenos de catro anos, ensinando inglés. As ikastolas xogaron duro na mercantilización do ensino. Iso ten nome e apelidos, ten responsables. Cando viron que estabamos a ensinar en eúscaro fóra do seu ámbito –por medo a que os clientes se perdesen–, empezaron a entrar en inglés. Escribín hai vinte anos: “Pero como é posible abrir a porta ao inglés en todas as mañás e situacións lingüísticas? Non, por favor, non.” Vía que a argumentación que utilizaron era extremadamente débil e que se volvería contra o eúscaro. E así foi. De aí veu a difusión da inmersión inglesa en Navarra por parte de UPN e a negación do eúscaro. E non só no noso, o PP pronto abriu o modelo nos ámbitos da lingua minorizada. En Valencia dixéronme nun discurso: “A culpa téñena vostedes, os vascos!”. Pregunteille: “Hai vascos que teñen a culpa, non todos!”. Inglés... e euskera?

Que se fixo ben, que mal fíxose no ensino do eúscaro?

Tivemos que improvisar moito. Parece que os vascos o queremos todo, e no mesmo momento. Ao parecer, somos así. Pómonos nerviosos e querémolo todo de súpeto. “Os nosos alumnos aprenderán en tres idiomas!”, escoitamos, e alí imos todos preparados, sen saber cando, como, con quen… A investigación, no noso ámbito, debe estar ligada á docencia e á aprendizaxe, pero aí hai unha gran pausa.Na universalidade non sabemos o que é a escola, pero iso non parece importarlle a ninguén. Imaxínasche ensinando na universidade a un médico que nunca viu a un enfermo ou que nunca traballou no hospital? Pois iso é o noso. Nas escolas de maxisterio, no departamento de idiomas, a nosa única obsesión durante moitos anos foi ensinar eúscaro. Por desgraza, cando a xente sabía máis euskera, seguimos ensinando euskera, talvez profundando máis, pero non principalmente ensinando didáctica da lingua, é dicir, ensinando como ensinar a lingua. E preparamos a mestres. A súa é un traballo práctico, que se constrúe en contacto, en acción. O profesor ten que coñecer ben o que ten que ensinar, pero tamén o funcionamento da aula e o proceso de aprendizaxe dos nenos e nenas, os seus problemas de comprensión, as emocións que se dan, os mecanismos de análises e dominio da lingua… Ademais da instrución, a educación é nosa, e os profesores temos que saber diso. Pero houbo unha pausa, xa que a universidade non esixe máis que unha formación académica na selección do profesorado que vai preparar os mestres, nin experiencia na escola, nin investigación neste campo...

Como hai que corrixir a situación?

É moi importante coñecer aos profesores universitarios que van cursar as súas carreiras nos estudos educativos, valorar a investigación realizada na escola, experimentar eses logros. Poucos enxeñeiros que non traballen con máquinas estarán na universidade ensinando... Por que se acepta a falta de prácticas no noso ámbito? Seica pode calquera servir para ensinar? Ademais da indumentaria teórica, necesitamos profesionais que coñezan estes niveis de ensino a continuación. Neste sentido, as prácticas dos estudantes son moi importantes, pero a poucos profesores universitarios interésanlles como campo de investigación e ninguén lles obriga nin lles impulsa a facelo. Pero aí está a clave da profesión, na práctica.

Tes notas sobre as Escolas de Maxisterio, aquí e alá…

Cando se fixeron Universidades de Maxisterio, non sei si fíxose un bo negocio. Antigamente chamábaselles “Escolas Normais”, eran normais, atadas á escola e que dalgunha maneira marcaban a regra do ensino. Ao converterse en universidades, afastáronse da escola, os profesores ensinan as materias, pero están moi lonxe da escola.Non é obrigatorio que o profesorado universitario teña un vínculo coa escola, teña experiencia, que as investigacións estean ligadas á escola. Neste sentido, a Escola de Maxisterio afastouse do mundo do ensino real. E así, a escola non se alimenta da investigación. Quen ten que pedir ao profesor do instituto que imparta doutra maneira? De onde sacar os parámetros? Se me pregunto de onde saquei o que aprendín nos últimos anos, é evidente: En Francia, en Inglaterra... En Europa, en estudos realizados en Estados Unidos, en varias universidades catalás. Pero, desgraciadamente, pouco do que fixemos entre nós. Temos cousas que mellorar e que analizar.

Ser profesor da escola, “non moi optimista”.

A verdade é que non son moi optimista, nin sequera o goberno mostrou interese nisto. Podería facer moitas cousas. Podía inventar a escola e, sobre todo, o traballo dos profesores do instituto, para que impulsasen seminarios e boas prácticas, por exemplo, que investigasen e escribisen sobre experiencias, pero non o fai. É máis, parece que os cambios que se introducen no Máster de Formación do Profesorado en Educación Secundaria empeorarán a situación actual. Creo que, aprendendo na rede, a innovación e a práctica seguirán sendo tan insuficientes e pouco controladas como as de hoxe. Non é equivocado pensar que a universidade se fixa niso, sobre todo, no ingreso. Quizais, tomando como modelo o título –na práctica–, outras universidades que dan por diñeiro… Logo escandalizarémonos co PISA e os resultados das avaliacións. E cal é a posición do Departamento de Educación neste tema? Moita responsabilidade, pero responsabilidade? Se se quere facer algo, hai que ter claros os obxectivos, pór diñeiro e preparar á xente.

O profesor está no punto de mira?

Necesítase confianza social no profesorado e á vez, con certa presión e presión, premio. Hai que buscar a maneira de que dean unha perspectiva profunda ao seu traballo e sentan socialmente estimados. O profesorado debería ter oportunidades e canles para aprender, cambiar, descubrir, propor e facer máis. O noso sistema de ensino necesita unha reflexión sólida. Idealmente, quen teñan un maior nivel de estudos deberán ir realizar os estudos de maxisterio, quen teñan maior capacidade de comunicación e sensibilidade social, sexan capaces de detectar as necesidades do alumno ou alumna, sexan capaces de reconducir adecuadamente o seu proceso de aprendizaxe, e non persoas que non saiban mirar ao alumno ou alumna. Pódese elixir a mellor xente para o ensino. Pódese facer, pero fai falta vontade e diñeiro para facelo.

Solicita investimento económico.

As condicións laborais da universidade endurecéronse moito, sobre todo para os novos profesores. Moitos traballan cun soldo miserable sen saber si van poder seguir nese campo de coñecemento durante moito tempo. Na última década, o Banco Mundial ha impulsado a mercantilización da educación a todos os niveis. Consígnaa é que cada un ocúpese da súa educación. Na universidade notouse moi ben esta tendencia, pero o liberalismo querería aplicala a todos os niveis, en detrimento de a xente do pobo. e iso é un inimigo dos dereitos democráticos conquistados. Na educación básica, moito diñeiro vai parar a mans da xestión privada. Iso tamén ten unha lectura social, por suposto. Ao Goberno non se lle ve moita sensibilidade pola escola pública. Pero ampliando o sistema educativo desacoplado pola orixe socioeconómica, dentro duns anos ir a intensificar a división social, en detrimento de todos. Non se poden esperar grandes melloras sociais sen saír dun sistema pre-graduado socialmente.