No centro da crise sistémica e ecolóxica sempre hai lugar para a esperanza, e na selva do cemento, un deles é o horto urbano ou o horto comunitario. En moitas cidades do mundo o horto é unha realidade cada vez máis forte, e tamén no País Vasco. Na última década as hortas xurdiron de forma parecida aos cogomelos na nosa extensa xeografía: hortas produtivas, de lecer, hortas típicas de caseríos, terapéuticas, escolares, hortas urbanas, ocupadas…

As hortas regadas pola auga do Arga son moi coñecidas en Pamplona e nos seus mercados aprécianse as súas verduras. Na horta ecolóxica tamén son pioneiros os produtores do frutífero meandro de Aranzadi. O horticultor Agustín Beroiz era un dos máis coñecidos, pero, do mesmo xeito que outros agricultores, tivo que abandonar a zona cando o Concello de Pamplona derrubou as tradicionais hortas e construíu o parque de Aranzadi en 2012. Unha das artimañas típicas do desenvolvismo é o lanzamento de hortas ricas para construír un parque temático sobre a horticultura.

A terra, o sol, a auga máis o coidado, o mesmo a fertilidade. Esta é a ecuación da horta. Ademais destes patrimonios tradicionais, o que se achegue á horta pode compartir outros moitos co resto de asistentes. A partir de aí, cada horta urbana é un mundo.

Piparrika na Zona vella de Pamplona

A horta Piparrika construíuse na Praza Pellejerías da Zona vella de Pamplona, un espazo público que até agora permaneceu pechado durante décadas. Sitúase nas saias da rúa Jarauta e ocupa uns 1.500 metros cadrados. Foi recuperado por membros do grupo Piparrika en colaboración co Concello de Pamplona/Iruña.

O grupo creouse en 2013 e presentaron o proxecto ante o anterior concello. Non houbo oposición, pero esta non se puxo en marcha ata que se constituíu o Concello do cambio. Este ano o Concello sacou a concurso público o proxecto de horto urbano, que se constituíu como asociación e que gañou Piparrika. Xa son unhas 40 as persoas que se dedican á xestión da horta, teñen tres comisións de traballo -educación, horto e dinamización– e na asemblea toman as decisións máis importantes sobre o proxecto.

Durante o verán de 2016 o Concello realizou os traballos de acondicionamento da praza: reforma do valo de acceso, levantamento dun valo de protección, colocación de catro solos e outros. Así mesmo, o Concello adquiriu diverso equipamento, tanto para a horta como para a elaboración de taboleiros, abrevaderos de madeira para a plantación. En total, contou cun orzamento de 13.000 euros entre 2016 e 2017, a maior parte deles destinado a obras de acondicionamento da praza. As táboas, a compostaxe e outras obras de construción leváronse a cabo este ano en auzolan.

Andrea, Mónica e Pedro estivemos sentados nos asentos da horta, pero a tormenta da tarde enviounos a refuxiarnos. “Ademais do turismo e os bares, queremos impulsar outro tipo de lecer e o horto urbano é unha boa oportunidade para iso. Ademais, ofrece a quen está só e aos veciños en xeral un novo espazo de acollida”, di Andrea. Queren deixar claro que se trata dun proxecto participativo: “O grupo e esta horta son totalmente abertos e calquera pode vir traballar, a falar ou simplemente a gozar da tranquilidade da zona. Este é un espazo público totalmente aberto e iso é o que queremos”.

O horto está a construírse co actual concello, pero o trío subliña que non queren vincular o proxecto con ningún partido político: “Este é un proxecto amplo, da cidadanía, e aínda que o Concello cambiase, isto debería seguir adiante”.

Dunha forma ou outra, centos de persoas xa traballaron na horta: “Un sábado de maio, por exemplo, traballaron un centenar de persoas do movemento xuvenil do barrio e despois comemos alí”, detalla Mónica. Noutros auzolanes tamén se reúne de todo tipo, nenos, mozos e adultos, e si é sábado ou domingo, cómese alí, si as condicións meteorolóxicas permíteno.

Iso si, aínda hai que comer o que nos trouxeron de casa, xa que están a crecer remolacha, fabas, pementos ou tomates. Urazak si, estes son grandes e levaron uns 30 deles á comida popular que se celebra o 27 de maio na praza de Santa Ana. Ese día abríronse completamente as portas, e a partir de agora a horta estará aberta de día e pecha de noite, como a praza de Santa Ana.

“Esta horta non é produtiva –precisa Pedro–, a súa función é máis educativa, máis aberta á filosofía da horta. Reivindicamos que nas cidades non só haxa cemento. E tamén soberanía alimentaria”. El é un dos que máis sabe sobre a horticultura e explica con paciencia os segredos da horta: “Estas peles de ovo, por exemplo, se empequeñecen e, diseminadas polo solo entre as leitugas, escorrenta os baberos”.

O proxecto é rico e cóidase con moito mimo dos amigos de Piparrika. O acordo co Concello obriga a cumprir unha serie de requisitos, entre os que se atopa o ecolóxico, a xestión dos residuos xerados e a non venda dos produtos recibidos. Non hai problemas, é unha filosofía que teñen incrustada no ADN da asociación: ademais dos principios citados, utilizan regaderas para aumentar a participación e aforrar auga, ou constrúen todo o posible con materiais reciclados. Realizaron numerosas actividades na horta e quen queira coñecer máis delas pode facelo a través da conta de Facebook de Piparrika.

Satisfacción do Concello

Mariña Jiménez, técnica do Concello de Pamplona dedicada aos hortos urbanos, móstrase satisfeita co traballo realizado xunto a Piparrika: “Nós puxemos o lugar e o material, eles a xestión. Estamos a ver que se está facendo unha gran relación co resto de grupos do barrio, co xeriátrico, coa asociación de pais e nais da escola San Francisco... Hai moitas outras hortas en Pamplona, pero estas son especiais, entre outras cousas, polo mundo das relacións que constrúen”.

Jiménez anunciou que para o ano que vén abrirase unha liña de axudas aos hortos urbanos. O requisito para acceder ás subvencións é constituírse como asociación, porse en contacto co concello e polo en marcha. Tamén hai outros proxectos, entre eles o impulsado polo grupo Krispila do barrio da Chantrea, que é unha especie de leituga, ou o grupo Baratxuri que se formou no barrio de Bustintxuri. “Sería fermoso construír unha rede de hortos urbanos e que cada vez haxa máis”, di Jiménez.

Maya Bernal traballa en Krispila, oito persoas comezaron a mediados de febreiro de 2016 co proxecto e en outubro comezarán a horta na praza do Tártaro da Txantrea. “A praza segue sendo un parque, pero nós queremos reivindicar outro parque coa horta”, dinos Bernal. Aquí tamén van tocar nos escenarios, pero esperan que a produción sexa maior que en Piparrika. A filosofía é a mesma: “Auzolana, centro de relacións, traballo de todo o mundo e logo que leven as verduras a casa”.

Huerta ocupada de Mendillorri

Mendillorri é un barrio de Pamplona desde 1998 no que habitan uns 11.000 habitantes. O movemento xuvenil da zona ocupou hai tres anos o solo municipal sen uso, onde se iniciou a actividade hortícola. Non lles falta pelexa co Concello, que querería traballar como co resto de hortas, constituírse como asociación, presentar o proxecto, facer o concurso e polo en marcha.

Para os mozos, o Concello quere regulalo todo e o seu modelo é a autogestión. “Os lugares públicos son das persoas. O barrio e a poboación lexitiman a horta. Nós fixemos o horto popular, que o concello confíe e respecte o proxecto”, di o mozo Xabi Senosiain, que traballa no proxecto de horta popular. Entre outras cousas, di que a horta se constituíu como alternativa ao consumo e que eles arrombaron o que era un vertedoiro. En palabras de Senosiain, actualmente no proxecto participan uns 50-60 mozos, “ao principio todos fomos novos e logo os maiores achegáronse creando unha boa interacción”. O técnico municipal Jiménez considera que “si se fixese unha asociación, recibirían subvencións, como os demais, porque pola contra o concello non pode repartir subvencións a calquera”.

Tamén en Sarriguren

Sarriguren é un barrio do municipio de Egüés que conta con hortas municipais de esparexemento, pero tamén cun pequeno horto urbano. Os 80.000 metros cadrados destinados á construción seguen sen construírse e os creadores da horta afirman que mentres non se constrúa teñen dereito a producir alimentos para os veciños. Ademais destes solos, o barrio conta con 300.000 metros cadrados de zonas verdes, a maior parte deles herba, e consideran que o seu mantemento é bastante custoso: “As zonas verdes urbanas deberían transformarse aos poucos en bosques e terras agrícolas”.

Son as palabras de Mikel, co que falei por teléfono e expliqueille que si había algún oco podería ir facer fotos pola tarde. Cando cheguei á horta do pobo vin a unha familia sentada e conversando. “É Mikel un de vós ou sodes da horta?”, preguntei. “Non, non somos. Pasamos e paramos. Que bonito recuncho non?”, respondeume un deles.

Mikel explícanos que é unha aposta que fixemos desde pequeno, desde moi pequeno. “Empezamos cunha caixa de froitas de madeira das tendas. Dentro colocamos o compost, catro leitugas e unhas cebollitas, e á beira deixamos unha regadera, todo preto dunha fonte. Ao día seguinte un neno regaba a caixa. E un dos días seguintes puxemos o cartel: “A horta do pobo de Sarriguren é de todos e todas. Anímache e cóidache”.

Aos poucos a horta foi florecendo, como se pode ver na foto destas páxinas. “A horta permítenos facer as cousas colectivamente e nós queremos aproveitalas, compartir a horta e as verduras”. Teñen como referente o que fixeron na cidade inglesa de Todmorden: “Alí comezaron a plantar sen pedir permiso. Pam Warhurst dicía: ‘Non pidas permiso, empezo a plantar’. Enseguida o concello viu ben o movemento e comezou a axudar”.

En xuño presentouse nos orzamentos participativos do Val de Egüés a proposta de creación dun Bosque Comestible de Sarriguren nun espazo verde pouco utilizado. Pensan no Basalburu de Vitoria: “Quizá non gañemos –di Miguel–, pero xa conseguimos ampliar a idea”.

Nunha parede de piparrika pintaron un pequeno mural e escribiron dúas frases: “Sementemos soños e reunamos esperanzas. Construamos un mundo onde caiban moitos mundos”. O mozo Epicuro comezou a cultivar a súa horta cando, a finais do século IV, os primeira polis da democracia na Grecia se desmoronaba. Abriu as portas da filosofía aos escravos e ás mulleres, cando estaba mal visto facer iso nas escolas clásicas de Atenas. Esta revolución campesiña innovadora quería facer máis cos froitos da horta que coas ideas. Estou convencido de que Epicuro da súa escola e os habitantes das hortas populares, 2.500 anos despois, representan un futuro similar para o mundo.