O festival Zurrunbilo do espazo Baratza púxose en marcha este ano por segunda vez, dando acubillo aos espectadores e creadores que buscan un novo teatro en eúscaro. O 1 de xuño abriuse o cirimol na Casa do Eúscaro Oihaneder coa obra Atte hil batean, escrita e representada por Miren Tirapu, que foi clausurada o día 4 na mesma Baratza polo grupo de música Muskulo. Naquel concerto especial, por casualidade, o dramaturgo Oier Guillan subiuse ao escenario a recitar un poema creado no bulebule do día: “Que non sexa un río seco de alento / tentacións / que se inche o vello ríxido no noso corpo”.

Mentres tanto, numerosas propostas e vivencias hanse enroscado no festival deste ano. Ademais, os seguintes: Xa Hilda, obra íntima de danza contemporánea do colectivo Parasite; Plástica, actuación vocal e sonora de Ixiar Rozas e Maite Arroitajauregi; A árbore de Hiroshima, peza emotiva de Kabia Teatro; Karramarroa, monólogo explosivo de Eneritz Artetxe; e Mr. Señora, Polokoadrantimestu Sormen. Na escena destacou a diversidade de cores das voces femininas e, sobre todo, a calidade das obras de teatro.

Si, por suposto: o nome escrito con maiúsculas pola actualidade da cidade, Errekaleor, e as mobilizacións ao seu favor foron inevitables desde o punto de vista do público. En calquera caso, as persoas que nos achegamos á Zurrunbilo tivemos a oportunidade de gozar, dunha maneira inusual (desgraciadamente), do nivel e abundancia das artes escénicas en eúscaro. Segundo os organizadores, nos albores da horta programábase un fin de semana todos os meses, aínda que era moi difícil reunir público, sobre todo en obras de teatro en eúscaro. Por tanto, o Zurrunbilo do ano pasado foi o primeiro intento, dalgunha maneira, para axuntar as propostas dos creadores vascos e conseguir maior visibilidade.

Os irmáns de Baratza, Garazi e Unai López de Armentia, polo menos, xa tiñan ganas de facelo. Así di Unai: “En Vitoria-Gasteiz hai moitos creadores que poden traballar en eúscaro, pero de momento non se ve un mercado para iso, nin un costume. Pero, si empezamos a darnos conta e a ensinar cantas cousas belas están a facer en eúscaro no teatro… Non só aos espectadores, senón tamén aos creadores de aquí, darémoslles unha visión, daralles un empuxón para traballar en eúscaro. Quizais nos deamos conta de que hai unha rede de teatro vasca, que hai circuítos e, por que non, que pode haber un mercado”.

Na súa traxectoria, polo menos, Garazi ve un fito nos novos ciclos: “Ao principio, para dar a coñecer o espazo, tiñamos que manter ese ritmo de programación mensual, aínda que sexa en detrimento de a nosa saúde. Pero agora, cando empezamos a prestar máis atención ás nosas vidas artísticas, axúdanos a repartir a programación en ciclos”. Así, a este festival súmanse outras actividades como a Fest dA Habana (para mostrar os traballos de residencia realizados na horta e a súa contorna). “De feito, a nosa maior necesidade de crear este espazo”, di Garazi, “era poder seguir facendo o noso traballo”.

Alimentar e tragar

O grupo Dut xa ten unha canción, Zurrunbilo, que leva o mesmo nome que o festival. Nun instante, as palabras din: “O bulebule que alimentas hoxe devorarache mañá”. É evidente que a cita serve para o ben, como para o dano. De feito, moitas veces non se ve claro o rumbo, nin sequera si hai un camiño. Así di Unai: “Para min, ao principio, foi traballar na Huerta como empuxar a un barco por detrás. Nin sequera sabiamos onde ía e, ademais, tiñamos que empuxar. Agora, con todo, paréceme que imos a bordo e, ademais, conducindo”.

A embarcación percorreu un camiño de remolque que que chegou até o punto no que se atopa. O irmán maior dos López de Armentia, por exemplo, deixou Euskal Herria e foise a Inglaterra na súa mocidade. Alí comezou a traballar seriamente o teatro e, andando, chegou a percorrer Europa con tres compañías. Mentres tanto, Garazi mergullouse no mundo da danza e trasladouse a Barcelona, onde traballou, entre outros, co coreógrafo Moreno Bernardi. Os dous, con todo, sentían desexos de volver á cidade. Reuníronse nun taller de teatro aberto en Francia e, tras dez anos de separación, os irmáns alaveses recuperaron o vínculo que lles unía e comezaron a afianzarse.

O propósito de regresar era crear unha compañía de teatro: Parasite Colectivo (xunto a Hannah Frances Whelan e David Alcorta). Despois, necesitaban un espazo para a compañía, e desa necesidade xurdiu Baratza. A elección do nome débese a dúas razóns: por unha banda, a evidencia expresa o solo cultivado que o alimenta; por outro, existe un costume que xurdiu nos comezos da ikastola Olabide de Vitoria-Gasteiz, a chamada “horta”. “Por iso”, di Unai, “o primeiro que hai que facer nos nosos adestramentos é quitarse todas as máscaras para poder xogar como un neno”.

Unha vez superados os altibaixos, Baratza foi lanzado a finais de 2013 e púxose en marcha a principios de 2014. Desde os seus inicios, o laboratorio creativo ha estado no centro da actividade: “Ese é a espiña dorsal do noso proxecto”, di Garazi. De feito, o seu traballo creativo parte do adestramento diario, do estudo e experimentación das interaccións dos corpos. Ademais, Unai subliñou a importancia de que sexa unha compañía a responsable do espazo e non as institucións: “Nós estamos na rúa, temos unha relación directa co público, cos axentes e cos artistas, por iso podemos adaptarnos máis rapidamente ás novas necesidades”.

Un comezo sen fin

De feito, o público está afeito aos proxectos finalizados. “A nós interésanos facer visible todo o proceso: mover a terra, cultivala, plantala, regala… e por suposto, recoller a colleita. Iso tamén nos gusta”. Na horta hai dúas salas (unha grande, Kuia, outra pequena, Kuiatxo). Tamén se benefician do espazo de entrada, grazas á iniciativa Atari. O seu responsable é a actriz Mariña Suarez Ortiz de Zarate. Cada mes, un venres, móstranse as propostas de artistas de diferentes formatos en función do espazo, e ademais, a exposición de artes plásticas queda un mes.

“Tes a idea na cabeza, si merece a pena ou non, para que facemos o que facemos”, di Mariña. “Pero creo que o que pasa aquí é importante. É un traballo, por suposto, pero ten dúas caras: unha dura e outra moi agradecida”. Porque ve que en pouco tempo fixéronse moitas cousas, que influíron na contorna: “As cousas suceden, a xente fala diso, vese que hai algo no pil-pil. Estes espazos son necesarios; a xente necesítaos”.

Neste sentido, a opinión do actor Gontzal Uribe, que está no laboratorio de creación de Baratza, é significativa: “Traballar aquí deume moitísimas cousas: para empezar, unha nova maneira de entender a creatividade, baseada no traballo continuo”. Di que os alumnos comezan a aterrar no seu propio corpo, a relacionarse co exterior e o interior a través da respiración, e aos poucos van arrincando as capas que engadimos no día a día. “Ao final, tes que quitar de encima á túa persoa social e empezar a buscala noutros lugares. Ese é o punto de partida. Despois, traballando o oído grupal, créase unha comunicación diferente, moi creativa e interesante”.

Para terminar, pregúntolle que quere facer na súa traxectoria creativa: “O que a min interésame non é tanto que facer, senón con quen traballar. Creo que o que podemos crear como individuos é limitado, pero ao xuntarnos con outros, dalgunha maneira, créanse combinacións sen límites. Ti sempre terás as túas limitacións, pero alguén chas crebará e ti as súas. Nesa mutua alimentación xorden as cousas máis interesantes. É como un pozo que non ten fin”.