O 15 de maio, día en que foi asasinado, Javier Valdez saíu da redacción de Río Doce ás 11:56 horas. Óscar díxolle ao administrador da web “Deus bendígame”, como adoitaba dicir ao despedirse; “...e que che pille confesado” respondeu Óscar, sorrindo, creando a broma de sempre. A última vez que viron ao gordo xornalista foi tres obreiros de Astekai. Poucos minutos antes, entre bromas, estaban a facer fotos co famoso chapeu de Valdés. Non pasarían cinco minutos desde que saíu, cando un veciño do edificio entrou na oficina gritando "dispararon a un dos vosos compañeiros!".

Ao parecer, un coche branco introduciuse no seu toyota vermella e pechoulle un paso duns cen metros por baixo do coche que conducía. Dous homes obrigáronlle a fincarse de xeonllos e disparáronlle 12 tiros na rúa, un deles na cabeza. Así enmudecieron as crónicas escritas no semanario Río Doce e no diario A Xornada, pero tamén nos libros: Miss Narco, Orfos do narco, Malayerba, Narco Xornalismo. A prensa no medio do crime e a denuncia…

En 2011 concedéronlle o Premio Internacional á Liberdade de Prensa, no seu discurso dixo: “No Culiacán de Sinaloa é perigoso estar vivo e facer xornalismo é unha liña invisible pisando o camiñar, realizada polos malvados que están no narcotráfico e no Goberno. Hai que estar atentos a todo e a todo”.

Desde o ano 2000 en México morreron máis de 125 xornalistas nas contabilidades oficiais dos crimes atribuídos aos narcotraficantes. Non moito, entre as 170.000 persoas que perderon a vida en México desde que Felipe Calderón declarase a guerra contra o narcotráfico en 2007. Demasiado, para que ninguén se atreva a garantir información cunha mínima liberdade sobre o que ocorre nun dos países máis perigosos do mundo. Quedan fóra das listas oficiais de xornalistas mortos en México os desaparecidos, o resto de medios de comunicación, profesionais e voluntarios que traballan nas radios comunitarias de lonxe da capital.

Desde a capital mexicana, o semanario Proceso, que trata estes temas, perdeu a dous xornalistas, un deles co seu amigo, e sete dos 15 xornalistas que ten hoxe están ameazados de morte. Entre eles, o veterano xornalista José Gil Olmos, que escribiu sobre as violacións cometidas polos soldados en Chiapas en 1994. Na revista francesa Memoire deas luttes de febreiro, o xornalista mexicano relatou a dramática situación na que se atopan e que ás veces parece surrealista.

“Estamos convertidos en correspondentes de guerra –dicía Gil Olmos–, pero dunha guerra non convencional. Nun conflito clásico hai unha fronte debuxada máis ou menos. En México ninguén sabe quen é. Os policías, tanto municipais, estatais ou federais, como os militares se enfrontan na loita aos grupos armados do crime organizado, ás autodefensas –ás veces manipuladas polos carteis ou as autoridades pola milicia popular– e ás policías comunitarias indíxenas. Tamén ocorre que as forzas da autoridade empecen a pelexar entre si”.

Tal e como se mostra nas guerras, en México os xornalistas ocultan a súa existencia. Os xornalistas de Proceso cumpren un estrito protocolo cando se dirixen a lugares perigosos: nunca ir só, non levar gravadora, nos hoteis son vendedores, nos controis preséntanse baserritarras, non alugar o coche por matrícula na capital, non beber alcol, ter coidado coas mulleres bonitas que se achegan a ti, comunicarse coa redacción a través do Telegram encriptado... Pero os xornalistas que traballan en medios de comunicación de zonas conflitivas lonxe da capital non teñen á súa disposición este tipo de disfraces.

Desesperadamente, seguir adiante

Nacido en 1967 no Culiacán de Sinaloa, con formación en sociología, Javier Valdés levaba case 30 anos facendo xornalismo a 500 quilómetros da capital. Nos últimos tempos, as autoridades mexicanas habían feito un seguimento especial ao enfrontamento xurdido tras a extradición de Joaquín Chapo Guzmán a Estados Unidos no cartel de Sinaloa, onde está en xogo a xerarquía dos narcos.

Nunha crónica dA Xornada do 3 de maio relatou unha cálida conversación entre os fillos de Chapo e Damaso López O Licenciado, que terminou de disparar. Os detalles ofrecidos ao lector mostraban o coñecemento que Valdés tiña do que estaba a suceder no Sinaloa. A última noticia fora publicada un par de días antes de morrer. “Un comando asasina a un concelleiro de Navolato (Sinaloa)”.

Valdez contou as presións que sofren os xornalistas como el por todos os lados. Se un grupo de narcos perde forza, se o líder é detido, chámase ao xornalista para que non se publique a noticia; nunha hora máis tarde outro grupo chamaralle solicitando ao director que publique a noticia e logo o terceiro, ordenándolle que a publique en primeira páxina e en grandes palabras. Ao final, axiña que como sae o xornal, un grupo de sicarios pode facer desaparecer todos os exemplares comprándoos un por un en cada quiosco. Ao mesmo tempo, desde dentro da redacción, unha ‘orella’ (delator) deu a coñecer aos mafiosos quen fixo unha noticia así e que temas están a tratar na revista para os próximos números.

Valdez facía tempo que estaba desesperado polo fracaso do xornalismo. Deixando de investigar e discutir Narkoa, que agora os medios de comunicación limítanse a contar os mortos, que non contan historias de xente, asasinos, vítimas. O medo e a autocensura desbordáronse en México. Cría nas crónicas, a pesar de que o mellor escrito non recollerá todo ese inferno.

Valdez non era optimista sobre o futuro. Preguntado polo futuro cando lle deron o premio internacional en 2011, dixo: “Isto complicarase aínda máis. A violencia por Narko prosperará, xa que o goberno federal seguirá tratando isto como unha guerra, cando no fondo sexa negocio: máis armas, máis soldados, policías, equipos e patrullas traerán máis morte, máis violencia e máis medo cotián, unha vida. Aínda que se tranquilizase, o dano causado polo ocorrido até agora aos nosos 30 millóns de nenos é irreparable, xa que de mozos e maiores lembrarán a súa infancia como unha guerra. No ADN, nos xenes, levarán a pólvora dentro da pel, a salpicadura de sangue, a incontinencia do escaravello. Pregúntome a min mesmo que xente vai chegar con ese antecedente, que pais, funcionarios, condutores políticos, emprendedores, mestres. Esa é a outra morte, a do noso futuro, o resultado máis triste, o peor”.