A súa investigación céntrase en oito mulleres. Quen son esas mulleres, como as elixiches?

O punto de partida foi a miña bisavoa. Ingresou en 1935 e permaneceu no psiquiátrico até 1986. Había que ampliar a base da investigación, pero tiña claro que non quería perder ese punto de vista “micro”. Traballei no arquivo dun psiquiátrico. As primeiras historias eran de 1937 e dese ano a 1950 elixín sete… Por que ese sete? Tería que xustificar o criterio de forma razoable porque mo pide a academia, pero a medida que o lin elixín aos que creaban algo en min. Tiña claro que serían as mulleres, porque me parecía importante analizar eses casos desde o punto de vista feminista que estaba a traballar.

Estudou os psiquiátricos e a psiquiatría dunha época determinada, os do franquismo. Que peculiaridades ten a psiquiatría daquela época?

Creo que hai que cambiar o punto de vista da psiquiatría. De feito, na psiquiatría que se aplicaba, a situación política e social que se vivía no Estado español influía moito. E hoxe éo. As características da psiquiatría acabaron por coincidir coas do franquismo. En moitos casos, a psiquiatría era moi biologicista, é dicir, a enfermidade que había no corpo, pero, debido á forza do catolicismo, tamén influía a moral. O medicamento e a psiquiatría parécennos separadas da sociedade, pero non é así, están absolutamente condicionadas.

Ademais, os psiquiátricos eran a miúdo institucións de beneficencia, e eran moitas as creadas por asociacións relixiosas. Isto afectaba non só ao trato que se facía alí, senón tamén aos diagnósticos que se realizaban. Si velos, os tratados de psiquiatría daquela época están absolutamente condicionados. A moral e o catolicismo eran os alicerces do medicamento.

A psiquiatría era, pois, un instrumento de cumprimento das normas?

Era certo. Cando empecei a estudar o caso de Birramona, por outras razóns, recorrín a textos escritos noutros países, algo que aquí foi moi pouco estudado, sobre todo desde o punto de vista de xénero. Deime conta de que o que aparecía nos textos sobre tolos ou tolemia era un tolo brillante masculino. Tiñan unha idea romántica. Neste sentido, parecíame importante estudar ás mulleres. Ver historias é importante, porque a teoría é unha cousa, pero cando ves as historias das mulleres e ademais lelas as mesmas mulleres, dásche conta de até que punto o que a sociedade manda inflúe na súa actitude, nos seus problemas, nas súas preocupacións… e dásche conta de que quen saen do rol marcado pola sociedade considerábanse enfermos.

Agora, cando miramos atrás e estudamos aqueles anos, dicimos “mira, pensa, estas persoas estaban no mesmo lugar que os epilépticos…”. Pero é unha pregunta que eu fago moitas veces, miraremos o 2017 en 2050, e dicir “mira, pensa…”? A psiquiatría está moi relacionada coa situación actual. Nos casos que analicei, o principal problema de ao redor do 90% era a culpabilidade. E sentíanse culpables de non levar a maternidade como a sociedade pedía, de ter un desexo sexual… Por non cumprir adecuadamente o rol de muller.

No título da tese menciónase o subgénero e a Antibiografía é outro dos conceptos importantes do seu traballo.

A técnica que expón o antropólogo Ignasi Terradas é a antibiografía. Escribiu un libro sobre Eliza Kendall, un obreiro que se arroxou ao río cando o capitalismo estaba case na súa época máis violenta. A referencia a esta muller só aparece nunha nota ao pé dun libro. En base a iso, Terradas expón escribir sobre unha persoa que non temos datos, traballar o seu antibiografía, que a sociedade quere ocultar, porque as marxes nos dan información sobre o núcleo desa sociedade. A miña bisavoa foi o punto de partida, e a birramona era o tabú na familia, ninguén falaba diso, ninguén preguntaba, así que o reto era crear unha historia sobre unha persoa que apenas ten información.

Por outra banda, hoxe en día, a memoria é un instrumento que se rexe polas normas da sociedade. Eu utilizo o subtipo, xa que non ten as características da memoria algo que non sexa a memoria.

Tamén traballou nun psiquiátrico moderno. Que pretendías conseguir?

Deime conta a medida que avanzaba na investigación, grazas a moitas cartas que atopei no arquivo… As cartas que vías moitas veces nos informes gardábalas sen envialas. Tamén as cartas que lles enviaron. Non sei si recollíanos e gardábanos inmediatamente ou despois de darllos para lelos. Utilizábanas para saber como se atopaba realmente esa persoa.

Deime conta de que o modo de escribir e o uso da páxina non eran habituais. Algunhas cartas estaban escritas en horizontal e logo en vertical por encima; ou a páxina estaba chea doutra maneira, ou as frases non terminadas… Iso fíxome ver que estaba a tratar de escribir con tolemia de forma moi racional, de elaborar un texto académico. Era afastarme e quería estar o máis cerca posible. Como en antropoloxía facemos un traballo de campo, non se cantos meses andei con eles. Tamén fixemos un taller de literatura, de carácter voluntario, no que liamos e escribiamos, e no que tamén empreguei aos que escribían alí.