O 14 de maio de 1901 apareceu a balea na costa de Orio. Iso é o que di a serie de bertsos que nos coñecemos en Euskal Herria. Algo parecido ocorreu este mes de febreiro na illa norueguesa de Sotra. Alí tamén apareceu a balea na costa, pero o cetáceo, enfermo, chegou á beira moribunda. Os científicos atoparon 30 bolsas de plástico no seu estómago. O caso da balea pode considerarse un exemplo do que está a suceder, ou se está facendo, nos ecosistemas mariños.

“Por cada minuto tiramos ao mar a cantidade de residuos que ten un camión de lixo”. Con esta frase arrincou o economista Ibon Galarraga o seu discurso nas xornadas EkoFish celebradas o pasado mes de marzo no Aquarium de Donostia. Que significa ese dato? Pois ben, no dez minutos que necesites para ler esta reportaxe, dez camións de lixo descárganse en moi océanos: Aproximadamente 120 toneladas de residuos. Hai algo.

Illas de plástico

Nos últimos anos coñecéronse as acumulacións de lixo nos océanos denominados “illas de plástico”. As correntes mariñas funcionan como os nosos fregaderos: As chamadas “revolucións oceánicas” son correntes xigantescas en forma de muíño que alcanzan miles de quilómetros de diámetro. Os plásticos e desperdicios distribuídos no mar tenden a concentrarse no centro do muíño. Así naceron as cinco “illas de plástico” que actualmente existen no Pacífico, o Atlántico e o Índico. O maior, o Pacífico Norte, ten unha superficie de 1,4 millóns de quilómetros cadrados, máis do dobre que o resto da Península Ibérica.

Segundo diversos estudos, e tal e como explicou o investigador de AZTI Javier Franco nas xornadas EkoFish, na actualidade hai máis plástico no mar que plancto. “2050. Para o ano 2000 estímase que no mar haberá máis plásticos que peixes, dependendo do peso”. Pero, de onde chegan tanta cantidade de lixo aos nosos mares? Cales son as principais fontes destes residuos?

Cerca do 80% dos residuos mariños teñen a súa orixe en actividades terrestres: as contornas industrializadas e as zonas de alta densidade de poboación son os principais mananciais, e a maior parte dos plásticos teñen acceso desde a terra ao mar polos arroios, en concreto, o 80% dos plásticos de orixe terrestre chegan aos océanos desta forma.

Doutra banda, a pesca é a que máis residuos xera nas actividades marítimas. Cabe destacar, por exemplo, a influencia da “pesca pantasma” nos ecosistemas mariños: as redes abandonadas ou os materiais da pesca, inactivos, seguen atrapando e danando aos animais e organismos mariños durante longos anos, todo o tempo que necesita para degradar os plásticos.

Asasino de ecosistemas mariños

Ao falar dos danos que os residuos plásticos causan aos seres vivos mariños, é importante facer unha clasificación en función do tamaño dos plásticos. “Os grandes residuos afectan a organismos máis grandes como baleas ou peces. Os residuos de menor tamaño, como as nanopartículas, as micropartículas, afectan a estruturas biolóxicas de menor nivel”, sinalaba Javier Franco.

Na súa intervención, Javier Franco centrouse nos macroplásticos: redes de pesca, bolsas de plástico, plásticos de seis latas, botellas e envases de plástico… Como afecto todo isto á fauna e a flora mariñas?

Por unha banda, moitos organismos enrédanse ou se aforcan con anacos de plástico. No caso das aves mariñas, por exemplo, dunhas 400 especies, 103 son afectadas (25%), mentres que entre os mamíferos mariños roldan o 42%. Os nós afectan a estes animais de moitas maneiras: atrapan a boca e impiden a alimentación, reducen a liberdade de movemento, provocan amputacións das partes do corpo ou provocan infeccións, por exemplo. Son moitos os animais que morren por mor destes problemas.

Outra consecuencia é a asfixia e o ahogamiento. Debido principalmente aos plásticos que se acumulan no fondo do mar, diversos organismos non poden cumprir adecuadamente as súas principais funcións fisiolóxicas. Por exemplo, o crecemento de moitas especies e comunidades vexetais reduciuse en zonas con moitos residuos, xa que non deixan pasar a luz solar. Os residuos impiden a correcta fotosíntesis ás especies vexetais e organismos de manglares, fanerógamas e marismas. Nalgúns casos de coral, os científicos calculan que se perderon até un 85% debido a estes problemas.

Outro problema habitual é a inxesta de plástico. O 40% das aves mariñas ven afectadas por este problema, que afecta á metade das especies de mamíferos. Os animais a miúdo mesturan plásticos coas súas presas, nas que a cor dos plásticos inflúe moito, e noutros casos, como no dos animais filtrantes, tráganse de forma involuntaria. O mesmo ocorre coa deglución secundaria, é dicir, cando un animal come a outro con plásticos no estómago.

Confetti de plástico en alta mar

Xa sabemos que o longo tempo que tardan en degradarse é un trazo característico dos plásticos. Este é un dos maiores problemas dos residuos plásticos na actualidade. Como se pode apreciar no gráfico adxunto, unha vez no mar, os plásticos poden pasar anos, décadas ou mesmo séculos flotando até desintegrarse. E que ocorre durante ese longo tempo que o plástico está na auga? Que aos poucos se divide.

“Como consecuencia das fracturas mecánicas e dos procesos de fotodegradación e biodegradación, os plásticos mariños vanse fragmentando, até o punto de que moitos deles transfórmanse en microplásticos ou nanoplásticos”. Amaia Orbea é investigadora da UPV/EHU e membro do proxecto PLASTOX. Está a analizarse, entre outros aspectos, a influencia de plásticos de tamaño micro (menos de cinco milímetros) e nano (entre 1 e 100 nanómetros) nos ecosistemas mariños.

Na actualidade existen no mar unhas 200.000 partículas de microplásticos por quilómetro cadrado, segundo publicou Ekologistak Martxan nos informe Residuos Mariños, Plásticos e Microplásticos. Estas pequenas pezas de plástico adoitan ter vértices moi afiados e a miúdo causan feridas os animais que as devoran. Aínda por riba, tendo en conta que o plástico que leva no mar desde hai anos contén moitos microbios, ademais da ferida física, os microplásticos son fonte de moitos patóxenos para peces, aves e outros moitos animais.

O principal risco é que polo seu tamaño poden ser inxeridos por organismos de base da cadea trófica. Estes pequenos organismos herdan microplásticos aos seus descendentes, causando así danos en toda a cadea trófica, nalgúns casos ata que se terminan nos nosos pratos. “Este problema afecto a todo o ecosistema. Os ecosistemas son sistemas moi complexos que están en permanente contacto e cando unha parte se ve afectada todo o sistema sofre”, explicou Orbea nas xornadas EkoFish.

Na actualidade, ademais dos microplásticos xerados pola degradación de plásticos máis grandes, tamén se xeran plásticos deste tamaño especificamente para o seu uso industrial. Moitas empresas de cosmética, por exemplo, utilizan microesferas de plástico para cremas e exfoliantes. Miles, millóns de microesferas acaban no mar cada día a través dos nosos sistemas de saneamento.

Como chegamos até aquí?

Desde que na década de 1950 iniciouse a produción masiva de plásticos sintéticos, a produción e o consumo deste material foi crecendo exponencialmente. Na nosa sociedade hoxe en día temos unha total dependencia dos plásticos, ese material está en todas partes. “O plástico é unha das principais industrias de hoxe en día, move millóns e millóns de euros e dólares cada ano”, dixo Amaia Orbea no seu discurso.

No mundo xéranse ao redor de 300 millóns de toneladas de plástico ao ano e, se se mantén a tendencia de crecemento até agora, para 2050 prevese chegar aos 2.000 millóns de toneladas de produción. O máis grave é que, segundo os cálculos, a metade dos produtos plásticos que se fabrican teñen un só uso. “Os temas de plásticos e residuos mariños son un exemplo máis da mala xestión dos nosos recursos”, dicía Ibon Galarraga.

De feito, ademais dos danos evidentes que os residuos plásticos producen no medio ambiente, o economista considera que tamén son importantes os aspectos económicos. “Despois de todo o petróleo empregado na produción de plástico e de todos os danos que causamos, cada ano pérdese o 95% do valor do material. Facemos tan mal uso dos plásticos que perdemos a maior parte do seu valor, coma se arroxásemos uns 100.000 millóns de euros polo buraco do inodoro”.

A iso hai que engadir as perdas que os plásticos mariños provocan en sectores económicos significativos, especialmente no turismo e o lecer marítimo. A Unión Europea (UE) gasta cada ano 630 millóns de euros na limpeza de costas e mares, entre outros gastos.

O mellor plástico, o que non se crea

Que facer para minimizar os danos? Ekologistak Martxan, no citado informe, realiza unha serie de recomendacións para empezar a dar pasos cara a unha economía circular do plástico: primeiro de nada, reducir, reutilizar e reciclar o plástico (os 3 R en inglés: Reduce, Reuse, Recicle) serían as medidas básicas para pasar a este modelo circular. “Sempre consideramos o ciclo do plástico como algo lineal: coller, producir e tirar materias primas”, dicía Galarraga. Trátase de darlle a volta.

Pero non basta con aprender de memoria eses 3 R. É necesario que a sociedade entenda a necesidade da economía circular e integre de forma global a forma de actuar, por exemplo, nos nosos fogares e nas nosas empresas. Aínda que é importante pedir aos gobernos e institucións que tomen medidas, cando imos á compra levaremos unha bolsita de tea, refugando os envases dun só uso ou comprando produtos a granel, estaremos a dar os primeiros pasos para cambiar a situación de verdade con estas pequenas accións.