Antes de que soubeses nada temos que saber do teu pai, o que tiña que dicir Pello Salaburu. Lidas no libro A crónica de Cuzco.

Pantxito tratante. Pello Salaburu conta que o día da morte do meu pai estaba alí tamén o meu pai. Que o meu pai lle comprou un arache ao pai de Salaburu e que este cobrara o diñeiro e caído ao solo. Cóntao no libro de Pello Salaburu. O meu pai era un carniceiro que se dedicaba á compra de porcos e ovellas dun caserío a outro.

Nin o teu pai nin a túa nai naceron en Arizkun. Hai emigración nos teus antepasados.

Amatxi era de Erratzu, avó de Amaiur. Amatxi casou con Amaiur e alí naceron o tres primeiros fillos, entre eles o noso pai, pero despois foron a Zugarramurdi. O meu pai saíra de Zugarramurdi. Viño a vivir a Arizkun cando tiña quince anos, xa que era a súa tía aquí, sen descendencia, e viño a axudarlles. Na familia do pai había un oito fillos e tres tías e un tío fóronse a traballar a París, outro a América, outros dous monxes.

A nai tamén ten historia de emigración.

A nai veu de Itzall ao quince anos. Na zona de Itzalle, en Salazar, termínase o camiño. Viño a traballar nunha familia ao quince anos. De Itzall a Arizkun era entón un mundo. Unha vez ao ano ía a Itzall a ver aos seus pais. Terrible. A miña nai veu ao pobo durante quince anos nunha lingua que non era a súa, e, con todo, en casa sempre falamos en eúscaro. Cando estabamos na mesa, sempre estabamos en eúscaro co meu pai –nin unha palabra en castelán, nunca en castelán–, e estabamos en castelán coa miña nai. Non sei como podería seguir as nosas conversacións, malvados! Supoño que tamén sufriría, pero a nós pequenos, eses nenos que se falan ata que empezan a falar con fundamento, falábannos en eúscaro: zato, tori, pa, pa, jan, o, xo… Falaba todo en eúscaro, e agora tamén, cos seus netos, fai un pouco máis en eúscaro, seguramente.

Cando naciches en 1972, a emigración aquí estaba viva.

O meu tío veu unha vez de América, por dicilo así. O seu irmán non lle coñecía. Marchouse de aquí en dezaoito anos, dun servizo militar a outro de América, e non veu vela até pasados 40 anos. Logo volveu a Arxentina e non volveu. As tías traballaban de criadas en París… Todos saíron de Zugarramurdi. Antes, ir de aquí a Zugarramurdi era unha aventura bastante grande, e non fai falta dicir que era ir a París.

Terminou esta civilización?

Si. Hoxe en día, nós somos cinco irmáns e vivimos en Arizkun. A vida foi moi cambiada en pouco tempo. Agora temos outra emigración en Baztan: Moita xente de Latinoamérica, marroquís, africanos algo… Creo que no Val se han divirto bastante. Collen traballo, matriculan aos nenos no modelo D… O Concello traballou con esas familias para que iso sexa así.

Vivides en Arizkun, estudastes no exilio, comezastes a organizarvos no exilio.

Falaba en Oronoz, no instituto, no primeiro ou segundo ano. Achegóuseme un amigo de Bera e díxome que pensaran formar un grupo de alumnos. “Bale”, díxenlle, recordo que dixo: “Que fite dixeches que si!”. Non lembro o que faciamos, estabamos a descubrir os dereitos dos alumnos, vivindo o desexo de nación e de independencia…

Estudou e foi profesor.

Cando estaba no instituto me alfabeticé e quixen facer o maxisterio en Pamplona, en eúscaro. Eramos uns poucos na rama de eúscaro, estabamos un oito, e o 20 de novembro, xusto, veunos un responsable, o representante dos alumnos, preguntándonos que estabamos a facer. Cando lle dixemos “somos da rama vasca”, díxonos que non existiamos. Entón decatámonos de que a nosa matrícula non era totalmente oficial, de acordo á lei. Demos o ano manifestando ata que aceptamos os nosos estudos. Aceptáronnos o curso, pero non prosperou a nosa rama: “Fixestes o primeiro nivel en eúscaro, pero agora pasades á rama do castelán, ou ides por aquí”. E fun a Donostia a pasar outros dous anos, en eúscaro. Despois fixen un nivel de adaptación e fixen Pedagoxía.

Tiveches moitos pobos de Navarra como profesor.

En 1995 incorporeime como profesor en Sartaguda, cunha substitución dun mes. De alí funme a Zarautz, e logo volvín a Sartaguda. A partir de entón tiven contratos de todo un ano en Lekaroz, Garralda, Zugarramurdi, Mendillorri, Doneztebe, Almandoz… No ensino a xente dedícase a mergullar. Neses anos, cando terminaba o mes de agosto, vostede ía a Pamplona, á delegación de Educación, que daba o mercado. Alí tiñan as prazas e as listas de profesores. Dicían os nosos nomes e elixiamos os pobos. Eu, por exemplo, collín dúas veces a Zugarramurdi, e cando o collín, ouviuse un “ufff!” entre a xente. A xente de Pamplona está lonxe de Zugarramurdi. Para min, Zugarramurdi é marabilloso.

A enfermidade interrompeu ao teu profesorado?

Fun profesor até o momento en que me incapacitaron. Empecei en 1998 co médico, porque ía á montaña, ou nas ladeiras, púñame a toser. Adelgazé e fun consultar ao médico. Dixéronme que tiña asma. Tratei a enfermidade e déronme un spray deses. Decidín non tomala e seguir o camiño do higienismo. Controlei bastante a enfermidade, pero cando ía á montaña, con todo, tosía sempre. De súpeto, en 2002, comecei a notar máis a enfermidade e a pila foise facendo máis pequena.

Cal era a enfermidade?

Outro médico díxome que non era asma en Gipuzkoa. Estaba a traballar en Zarautz e en Getaria, e alí fun consultar a un médico, desde o privado. El incluíume nas listas do público dicíndome que tiña que facerme unhas probas. “Aquí ninguén está obrigado a ser rico”, creo que dixo. Díxome que a miña enfermidade non era asma. Cando volvín a Baztan, empezou co médico de aquí e díxome: “O teu único futuro é o transplante de pulmón”. Foi a primeira vez que ouvín a palabra transplante e asusteime, asusteime e me enfurecí. Cando estás enfermo estás débil, e o mesmo diría e aceptaríao da mesma maneira, pero, dito así, non.

Operáronche.

2009. Namentres, andei a proba, pero non souberon cousas vermellas, e hoxe é o día que non saben o que era. “Non sabemos por que é”, pon no papel. Agarreime á macrobiótica, forceime a min mesmo, non me paraba no sofá, camiñaba dun lado a outro, pero a enfermidade abriuse camiño e chegou un momento, levanteime pola mañá e tiven que porme antes de levantarme para respirar. Custoume decidirme operar. Parecíame unha tolemia trasplantar os dous pulmóns. Xa non teño ningunha dúbida, non me arrepinto. Sinto moi ben, aínda que no día que tomo unha chea de medicamentos, unha cadea de fármacos. Non quero nin pensalo. O que o meu pai dicía ao tomar medicamentos: “Bakotxa ao seu sitio!”.

Le incapacitaron para traballar en 2006.

Non “producía” nada para a sociedade, sentíame incapaz. Aínda así, esforceime por facer os traballos da miña casa, por coidar ao neno, pero non puiden. Desde que me espertaba pola mañá, sentíame incapaz de conciliar o soño. Un día recibín oficialmente unha discapacidade. “Non es capaz”. Que golpe! Recordo que fun á Educación e díxenlle: “Non me quite da lista, volverei”… Non volvín, por suposto. Ao mesmo tempo, o médico ordenoume o osíxeno. Camiñei en casa cunha bombona de osíxeno. Foi un golpe terrible tamén. Non saía da casa. Andei tres anos con osíxeno ata que se operou.

Viaxar fóra do mundo do traballo regrado deuche unha perspectiva diferente, tal e como se mostra en Kirika FM, mirando ao mundo no que vivimos.

Si, sen dúbida.

Visión crítica.

E optimista á vez. Ja, ja… Si é posible, polo menos. Tamén dá un pouco de panico o feito de opinar: “Esta é a miña opinión, pero dentro de seis anos podería cambiala. Pola contra, isto quedará aquí, escrito”. Está escrita nun momento dado, pero aí queda.

Estás a tentar facer un mundo novo desde o pobo.

Desde que empecei no instituto estiven nos movementos populares. Entón era Ikasle Abertzaleak. Atraíame ese mundo. Non sei si houbo outro camiño, a verdade. Eu seguín ese camiño. Desde que me operaron estou “xubilado”, e aquí non hai obras para mirar. Ja, ja… Pero antes e despois de operarme, o meu traballo é mellorar a vida, xa sexa para min, para as miñas adentros, ou para os meus descendentes. Como dicimos que a vida é única, imos vivir o mellor que poidamos. Pero vivir ben non é estar triste, iso é mentira, vivir ben é tratar de mellorar o mundo.

Sempre estás en movemento popular, (H)ilbeltza á semana, no grupo Plazara Dantzara por un baile igualitario, no caso de Aroztegia ou cando veña.

Non estar contento coa situación, creo, é o que hai detrás dese movemento popular. O movemento popular, en sentido amplo. Se o profesor que imparte docencia está comprometido, eu considéroo un movemento popular. (H)ilbeltza, por exemplo, hai profesores, xente de partidos políticos, de grupos feministas, da editorial Metaziri… Hai confusión, organizando cousas todos xuntos. Os que estivemos no movemento popular sabemos organizar as cousas; non sei nada máis. Outra característica do movemento popular é o interese por aprender o que non sabes.

En Baztan este movemento popular está moi vivo. O público participa nas actividades e eventos que se organizan.

Cando organizas algo e fas un pouco de propaganda, a xente móvese facilmente no Baztan. Debe notificalo, debe obtelo.Aquí, o bo e o malo, necesitamos o coche para todo, e non costa nada coller o coche e ir de Arizkun a Irurita. A xente está interesada, si.

O voso movemento popular ten varias caras, varios nomes, varias persoas.

Cando pos en marcha o movemento popular, sempre que a mesma persoa dialoga, parece que está a facer a súa chabola, e a cousa non é así, hai que repartir as obras. (H)ilbeltza, por exemplo, cando chegaron as entrevistas, empezamos a facer quendas, un farao coa radio, outro coa televisión… É un traballo fácil para a xente, e o público tamén ve que non se trata dunha persoa.