O número cero da revista TMEO foi presentado no parque Media Lúa de Pamplona, a escasos metros da praza de touros (aluvas! ), Cos acordes de Tijuana in Blue. Publicouse na capital navarra durante o cinco primeiros anos, e en Vitoria-Gasteiz desde 1992, cada dous meses, da man de Ezten Kultur Elkartea. Teñen a súa sede nunha bajera da Zona vella, na rúa Herrería, 54. Sorprendeunos non ver ningún rótulo ou logo na porta. “Antes tiñamos un cartel colgado, pero cando ocorreu o de Charlie Hebdo quiteino e até hoxe”, cóntanos Joaquín Delgado Kini, debuxante veterano da TMEO: “Agora pode parecer unha bobada, pero me asustei. Bloqueoume, resultoume incomprensible, me encolerizó moito”. Kini está acompañado por Iñaki Larrinbe Larry, un dos que máis tempo leva na revista. Eles contáronnos os 30 anos de andaina de TMEO, facendo un pequeno parón para falar do papel que xoga o humor.

30 anos. Que cambiou en todo este tempo?

Iñaki Larrinbe ‘Larry’: Direiche o que non cambiou: traballamos de forma bastante caótica desde o principio. Temos unha xunta directiva que funciona de forma asemblearia, pero hoxe en día cada membro está nunha cidade: Kini e eu en Vitoria, Abarrots en Barcelona, Mauro Entrialgo e Álvaro Ortega en Madrid, Furillo en Zaragoza... Antes viámonos máis, pero agora con Internet... Internet, iso si, é o que cambiou; facilitou as relacións cos colaboradores. Os primeiros debuxos enviábaos cada un á súa maneira. Tamén se avanzou moito na maquetación. En canto á venda, a rede de bar foi importante para nós desde o principio, e é certo que antes o ambiente estaba máis intenso, máis concertos en directo, fanzines...

Joaquín Delgado ‘Kini’: Como di Mauro [Entrialgo], “a inspiración atopeina antes nos bares e agora en Internet”. Un gran número de bares míticos foron pechados en Vitoria-Gasteiz, onde se vendían un gran número de TMEOS. Case todos os días as tabernas atopábanse ao bordo do pescozo, e agora só ábrense os venres e os sábados.

Larry: Por iso cambiamos o sistema de distribución da revista. Habemos visto que temos que estar nas tendas de cómics, tamén nos quioscos, porque a xente da nosa xeración non vai ao bar a comprar TMEO. Con todo, os bares seguen sendo básicos. Sobre todo eles e os pequenos comercios son os que pon anuncios na nosa casa por militancia. Hai xente que leva 30 anos facendo publicidade.

Kini: Non se cantas cervexas máis servirán por anunciar...

Larry: Non pedimos subvencións nin aceptamos publicidade de grandes empresas, bancos ou partidos políticos.

Kini: Nunca nolo ofreceron... Esperemos, si, algo que puxemos nos primeiros tempos, o do Goberno de Navarra. Era unha campaña contra a droga. Tivemos unha discusión apaixonada sobre si deberiamos aceptala ou non; ao final metémola, tan graciosa, que parecía un chiste de TMEO. Cando as institucións tratan de polas ao nivel da rúa... [ri].

Mencionan o sistema de distribución. Que cambiou?

Larry: Antes repartiámola en todos os sitios. Agora, aos kioskos de Euskal Herria lévaos unha empresa, ás tendas de cómics do Estado español outra, Elkar pono nas súas tendas… Hai uns anos fracasamos economicamente por tentar repartir a revista de forma masiva por todo o Estado. Recibimos dous premios [o premio ao mellor fanzine de Europa en 1988 en Grenoble e o de mellor fanzine español en Barcelona en 1989] e, por suposto, cremos que eramos dos máis grandes. En 1991 fixemos aquela enorme distribución e no 92 tocounos o baleiro.

Kini: Bo, nunca tivemos un céntimo. Hai números que funcionan mellor, pero para a furgoneta compran dúas rodas e listo, acabouse o diñeiro. Aquela vez salvounos os calcetíns.

Calcetíns?

Kini: Si, non tiñamos diñeiro para comprar pinturas. Entón, o tipo que repartía TMEO en Pamplona díxonos que en casa tiña unha media que levaba tempo na cesta de roupa sucia, onde gardaba as moedas e uns cheques que recollera polos exemplares vendidos. Mirou na cesta e recolleu 40.000 pesetas. Pois grazas a iso.

Mencionaron os bares. Asistides ás feiras do cómic ou do libro? A Durango por exemplo.

Larry: Até agora fomos a Durango, pero a partir de agora estámonos expondo que facer. A instalación da mesa ten un custo de 2.000 euros, ao que hai que sumar o custo que se debe abonar ao traballador. Nós temos MTDs a 4 euros. Quen vende libros por 15-20 euros ten marxe, pero nós... Estivemos en Barcelona, en Zaragoza, en Getxo –25. cando nos homenaxearon no aniversario… pero non funciona. O público das feiras do cómic non é lector de TMEO.

Kini: En Durango somos un pouco rara avis, todos con produtos en eúscaro e nós aí.

TMEO preséntase en castelán, salvo algunha historia. Tedes intención de dar máis espazo ao eúscaro?

Larry: O problema é que se abre ao Estado. O mellor sería ter dúas edicións, unha en castelán e outra en eúscaro, pero iso esixe moito traballo, traducir, rotular… Ademais non imos pedir subvencións; expuxémolo, pero non queremos inserir o logo do Goberno porque...

Kini: Tamén tivemos discusións internas para colocar o código de barras. Era ofensivo para moitos. A este respecto, algúns fanzines dixéronnos maliciosamente: “Con depósito legal!”. Antes había xente vasca, Machas, Abarrots, Patxi Huarte… Xente de Pamplona. Agora só está Txako, pero si veñen dous ou tres máis non lles vetaremos.

TMEO é moi “masculino” si fixámonos no número de colaboradores de mulleres e homes...

Kini: Si. O cómic en xeral é un mundo bastante masculino. Cal é a razón? Non sei que contestar.

Larry: Do mesmo xeito que ocorre na música, por pór un exemplo, nisto tamén temos máis chicos que chicas. Iso, por suposto, ten reflexo no contido. O carácter vándalo, a escatología... que simbolizan a revista, seguramente están máis dirixidos aos mozos. Que iamos pasar algunha vez? É posible. De todos os xeitos, cando as mulleres viñeron á nosa casa démonos por contentas. O seu punto de vista é, ademais, máis salvaxe que o de moitos homes.

Como elixides entre os cómics que vos chegan?

Kini: Non temos un criterio fixo, aínda que temos unha táboa de puntuación para medir diferentes aspectos. Trátase de que sexa de estilo TMEO e gústenos.

Larry: Se envíanche seis páxinas de estilo manga, é fácil decidilo.

Kini: Outras veces é máis complicado. Algúns pensan que como TMEO imos publicalos con chistes de ipurdi-titil-pixa. Pois non, a cousa non é iso. Os chistes deben ter unha mensaxe. Se teñen uns debuxos preciosos pero non transmiten nada, se non teñen graza… Hai historias con dous bosquexos que teñen un gran contido, pero noutros casos…

Larry: Gurea é unha revista de humor. Este é o filtro principal. Facemos humor cunha dose de crítica.

Hai que pór límites ao humor?

Larry: Mil veces dixémolo, os cómics son a representación gráfica do humor, unha expresión artística. Non hai límites, como non está nunha película. Unha obra de teatro, a arte, ten que ter límites? Non. A lei recoñece os dereitos á caricatura e á parodia.Os cómics son debuxos, é ficción, non é real, ninguén morreu por ler un cómic.

Kini: Pero pode ofendela.

Larry: Si, pero non existe o dereito a non ser ofendido. Vaiche a pasar, vaiche a doer por un chiste… Pero si censuraches a un artista e mételo no cárcere ofendeuche... Non te molestes porque quizá mates a unha mosca a canonazos. É certo, con todo, que neste país temos a Audiencia Nacional e que non se pode insultar aos sentimentos relixiosos ou ás vítimas do terrorismo. Debes ser prudente con tres cousas: Coa Coroa, a Igrexa e as vítimas do terrorismo.

É que xogan con prudencia?

Larry: Non, nós ao noso. Insultos á coroa? Pero, que é exactamente iso de insultar á coroa? Unha vez estivemos no tribunal [por uns debuxos de membros da familia real], pero o xuíz viu que non era máis que un chiste e non tivo consecuencias.

Kini: Algunhas das peles que fixemos noutro tempo son suficientes para enviarnos ao cárcere. É posible que os que están no poder non coñezan a TMEO. Eu creo que si, pero seguramente saben que aguilloamos a todo o Cristo nestes 30 anos. Algunha vez respectamos a alguén? Como contra a coroa? Actuamos en contra de todos, e en ocasións tamén a favor de todos. Xogamos moitas veces coa ambigüeta, é un humor intelixente. A xustiza política inchouse moito ultimamente; castigar a alguén por un chiste sobre Carrero Branco...

Larry: Aí está a policía espiando o que a xente di en Twitter. Vaia, saia vostede á rúa e deteña aos homes que están a matar mulleres! É normal que che molesten algunhas cousas, un chiste, ou que chova, pero a dor, o insulto, están dentro de ti. Que queremos, non contar chistes? A clave é acertar co chiste, se o consegues podes facer humor con calquera cousa.
Que chistes funcionan mellor?

Kini: É difícil responder, pero quizá os que rin da autoridade, os de ETA. Bo, ETA non é autoridade... bo, non, pero si [riuse]. A cuestión é que nada máis suceder, tes uns 4.000 chistes en Internet. Para que funcione, tes que adiviñar como dar outra volta, que che diferencie dos demais, sexa coa coroa ou con ETA.

O desarmamento dá xogo?

Kini: Si, pero no novo número non trouxemos a superficie. É o conto do lobo. Temos tres portadas que demostran que ETA deixou as armas. É un tema importante, e tratámolo nas páxinas interiores, pero ETA xa nos fixo cambiar tres veces as portadas. Ao demo con ela!

Nestes tempos nos que vivir do cómic é case imposible, os colaboradores de TMEO tamén traballan musutrus, con militancia. De forma que poida aguantar outros 30 anos? A quen se pode pasar a testemuña?

Kini: O futuro é o número que vén, un número especial sobre o 30 aniversario [será o número 142]. Somos unha puta de desastre e, que imos empezar a planear nós?

Larry: Somos un caos. Eu sempre digo, “este número non salgue”, e salgue.