De cada dez entrevistas, oito realízanse en eúscaro nas rúas de Azpeitia. Como centro de inspiración do eúscaro, o hitano tamén está vivo, é utilizado por moitos cidadáns. Nos últimos anos, con todo, a preocupación aumentou no pobo, onde os mozos notaron que o usan menos e que a calidade do hitano está a perder, por exemplo o non diferenciar noka e toka. Co obxectivo de potenciar o carácter propio da linguaxe de Azpeitia, traballaron co Cluster de Sociolingüística en dúas direccións: nos centros educativos han creado unidades para traballar o hitano e en 2016 mediuse o uso da rúa do hitano.

O traballo nos centros escolares comezou en 2010. As tres escolas de Azpeitia –o colexio Iraurgi, a ikastola Ikasberri e a ikastola Karmelo Etxegarai– sumáronse ao proxecto e durante estes anos colaboraron cos membros do Cluster de Sociolingüística no deseño e consolidación de unidades didácticas para traballar o hitano. Antes do proxecto de Azpeitia, o Clúster realizou o tema no mesmo val do Urola, en Zumaia, e cando en Azpeitia coñecéronse as noticias da iniciativa, animáronse a facelo alí mesmo. Desde entón, a través das escolas estar transmitindo as normas sociais e as formas do hitano.

Desde 5º de Educación Primaria trabállase a 4º de Educación Secundaria Obrigatoria e en cada un dos niveis hai dúas unidades didácticas. Olatz Bengoetxea, de Soziolinguistika Klusterra, explicou que “sendo o hitano un rexistro vivo e amigable, propúxose que os alumnos traballen dunha maneira un pouco zumenta e próxima ao contexto”. Por exemplo, os alumnos de LH fan enquisas aos demais sobre o hitano, e co que traballaron en clase montaron nos últimos anos a exposición de carteis AzpeitHika, en Sanagustin Kulturgunea. Sketch, enquisas, gravación das vivencias dos azpeitiarras co hitano… son moitos os camiños que se utilizan para traballar o hitano.

Diferenza entre mozos e mozas

Para os estudantes, o hitano non é algo estraño; en maior ou menor medida, viviu ao redor deles desde a súa infancia. En palabras da profesora da ikastola Karmelo Etxegarai, Ana Garate, “haberá uns poucos que empezasen co traballo desde cero, pero a maioría teñen unha relación co hitano desde a infancia”. Os que teñen o eúscaro como lingua materna o escoitan con frecuencia en casa e entre amigos, mentres que os que non teñen o eúscaro como lingua materna, son máis tarde conscientes desta forma de comunicarse en eúscaro.

O coñecemento, o uso do coñecemento, é unha diferenza evidente entre mozos e mozas. A profesora do colexio Iraurgi, Edurne Illarramendi, explicou que “os mozos si, úsano entre eles, pero para algunhas mozas é estraño”. As razóns non son claras, pero detectaron que para algunhas mozas o hitano non ten prestixio: “Hai mozas que din en casa que así non se pode falar, que é de mala educación”. As sesións céntranse en dar a volta a esas ideas e en pór en valor o hitano.

Ademais, os profesores explicaron que o uso de noka nas aulas é escaso. Marijo Ezama, da ikastola Ikasberri, é profesora de ESO e explicou que “os mozos a miúdo diríxense ás mozas, e as mozas ás veces tamén tocan entre elas”. En opinión de Ezama, influír nestes hábitos non é sinxelo, moito menos na adolescencia: “Se nós dicímoslles como é correcto ou como é, eles opónllenos, porque están nesa idade”. Polo menos está a realizar un labor de concienciación, e espera que co tempo iso inflúa tamén no seu uso: “Se cadra, aos 18-20 anos van ter outro clac”.

Edurne Illarramendi engadiu que algúns mozos, a pesar de tutearse entre eles, toman o zume das mozas: “Se lles preguntan por que non saben responder”, é o que lles salgue inconscientemente. En palabras de Ana Garate, “como as nenas teñen menos hika, quizá por iso os mozos lles tutean menos”.

Os tres profesores explicaron que o tema para o alumnado é motivador. Aínda que a influencia no uso non é tan fácil, ven que se están asimilando conceptos, e cren que co paso dos anos ese labor vai influír no seu uso.

Datos da rúa

O Clúster de Sociolingüística ten anos de experiencia en medir o uso do eúscaro na rúa. En 2016, por primeira vez, dentro destas medicións de rúa tamén se mediu o uso do hitano, en Azpeitia e Usurbil. Na medición de Azpeitia, o 18,1% das entrevistas na rúa foron en hitano.

A medición confirma a percepción que había no pobo e que os profesores de Azpeitia percibiron nas aulas: os homes utilizan máis o hitano que as mulleres, mentres que entre os homes o 28,2% das entrevistas medíronse en hitano e entre as mulleres o 10,6%. O uso de Nokia tamén é baixo en relación ao toka: nas entrevistas recibidas o 45,1% estaba ocupado, no 37,2% en hika neutra –en que forma tratábase o hika que non se puido valorar– e no 17,5% noka.

En canto á idade, os maiores son os que máis utilizan, cun 29,8% dos casos. No caso das conversacións entre adultos, a porcentaxe foi do 23,5% en hitano e do 25% entre os mozos. Entre os nenos, en cambio, un 5% fíxoo segundo o recolleito na medición das rúas de Bilbao. Debido ao uso de Noka, son os máis maiores os que máis usan, sendo os interlocutores cada vez máis novos, menos noka. Na franxa de idade dos mozos, o 15,1% das conversacións foron toka, o 8,1% en hika neutra e o 1,7% noka.

Á hora de valorar os resultados da medición, o concelleiro de eúscaro Josu Labaka di que hai que tomar os datos con coidado: “A investigación demostrou que se utiliza o hitano, non sei dicir moito ou pouco; teriamos que comparalo con outros pobos”. Labaka deu importancia a ter unha foto da situación na que nos atopamos. Trátase de continuar coa transmisión do hitano e de facer unha nova análise nun tempo, para ver como evolucionará o hitano de Azpeitia nos próximos anos: “Trátase de construír un camiño ao redor do hitano para estudalo e promocionalo”. A concelleira de Eúscaro confiou en que a experiencia de Azpeitia sexa tamén de utilidade para outras localidades.

En Azpeitia, polo menos, non están parados. En relación á transmisión da linguaxe local están a levarse a cabo diversas iniciativas. De feito, ademais do traballo do hitano, cabe destacar o traballo da asociación Natul, que tenta recuperar as palabras e expresións en eúscaro de Azpeitia, co obxectivo de pór en valor a linguaxe rueira. Josu Labaka destacou que “traballar a riqueza e a expresividade da nosa variedade é unha maneira de fomentar o uso. O obxectivo é pór encima da mesa as ferramentas que achega o propio eúscaro e promocionalas”.