Si fixámonos nos organizadores de Nutrición 21 de Vitoria-Gasteiz, por unha banda está o movemento Etxalde, vinculado a EHNE Bizkaia e a través del á Vía Campesiña a nivel mundial, e por outro o instituto ISS Institute for Social Studies dA Haia, que promove o Instituto de Investigacións Agrarias Críticas ICAS.

Co obxectivo de destacar unha das institucións públicas, fundacións e ONGs que aparecen entre os seus colaboradores, o Transnational Institute, que conta entre as súas lideres con Susan George, unha muller moi coñecida nas súas investigacións e loitas sobre a globalización neoliberal: O que leu o comunicado en inglés na celebración do desarmamento popular en Baiona tamén abriu o congreso de Vitoria-Gasteiz.

Baixo o título O futuro da alimentación e os retos da agricultura para o século XXI, o programa contaba con seis grandes bloques. Capitalismo, clase, agricultura, gandaría e pesca. Cambio climático e converxencias. Modelos de desenvolvemento no contexto dos fluxos de capitais, bens e persoas. Accesibilidade e control dos medios de produción. Consumo, saúde, nutrición e dereito á alimentación. E os movementos cara á soberanía alimentaria.

Desde a primeira xornada do Congreso, moitos membros destacaron a necesidade de liberarse da “soberanía alimentaria” neoliberal. A veterana profesora e militante Anette Desmarais, procedente da Universidade de Manitoba (Canadá), contou como en 1996 crearon e difundiron o concepto Vía Campesiña. Desde entón, a soberanía alimentaria integrouse en todos os movementos sociais, foi mencionada e interiorizada nos seus modelos de resistencia, e o mundo académico ofreceulle unha ampla bibliografía con numerosos estudos.

Tirando do mesmo fío estendéronse despois ‘Soberanía Enerxética’, ‘Soberanía das Sementes’ e outras, creando novas temáticas e integrándose nas antigas. “Ao final, a soberanía alimentaria converteuse en todo unha paradigma”, dixo Desmarais. “Esta idea, creada polos agricultores, cobrou ademais protagonismo cando as consecuencias do cambio climático expuxéronse á vista de todos”.

Agora, con todo, o éxito converteuse nun perigo para a idea innovadora. Para o profesor inglés de orixe asiática Raj Patel, calquera dirixente nacionalista que hoxe manda na India une a soberanía alimentaria coa intención de converter a India –ou Francia no caso de Le Pen, o mesmo que América de Trump– en “un gran país”. Tras a crise económica, as feridas da globalización nas persoas volven reinar no nacionalismo e o proteccionismo. Mesmo coa soberanía alimentaria, os neoliberais son capaces de adoptar e utilizar un concepto contraposto á súa lóxica, de manipular, de ocultar mellor o que sucede nos mercados capitalistas aos ollos dos cidadáns.

O vasco Paul Nicholson, un dos líderes referenciais de Vía Campesiña, quixo deixar claro que a soberanía alimentaria é un dereito dos pobos, non de ceder o control dos mercados dun pobo ás súas poderosas elites. E, en segundo lugar, que é un dereito para todos os pobos, non para protexer o mercado local das importacións en nome da soberanía alimentaria e, ao mesmo tempo, promover as agro-exportacións para afogar aos pequenos baserritarras dos países veciños.

Tan numerosos, tan invisibles

Mixel Berhokoirigoin, un dos agricultores vascos máis coñecidos, ía estar na sesión de apertura do congreso. Con todo, non puido achegarse a Vitoria-Gasteiz porque, a cambio do seu traballo no movemento popular de desarmamento de ETA, un xuíz de París impediulle abandonar Francia.

Na súa intervención en vídeo, Berhoko resumiu no seu soado estilo didáctico a esencia da soberanía alimentaria, pondo a traballar a imaxinación dos oíntes. “Podemos facer un mapa do mundo explicando onde están as persoas famentas e onde están as persoas ben satisfeitas. Despois faremos outro mapa clasificando as terras do noso planeta segundo a súa fertilidade, mellores e peores. Poderíase pensar que os dous mapas deberían ser similares, que a xente peor alimentada debería vivir nas rexións onde as peores terras son. Pero non é así na maioría das ocasións, nos lugares onde hai mellores terras a xente vive con fame”.

Esta e outras disfuncións do sistema alimentario actual, por que Europa ten o leite dabondo e a carne de ovella?, teñen que ver directamente coas decisións e a planificación política, e son as que tentan cambiar os agricultores que reúne a Via Campesiña.

Berhokoirigoin tamén cedeu unha serie de preguntas aos que loitan na agroecología e a agricultura local. Como alimentar a estas xentes que viven cada vez máis no mundo en grandes cidades e en megápolis? Ademais da agroecología, como organizar a agro-industria e a agro-distribución para satisfacer as megapolias? No prezo dos produtos, como compaxinar o ser digno para os labradores e ao mesmo tempo alcanzable para os cidadáns non ricos? E como organizar as relacións coas novas técnicas e tecnoloxías?

Pero os campesiños do mundo teñen un grave problema: a pesar de ter miles de millóns e traballar para saciar a fame do resto do mundo, son invisibles. Volvéronos invisibles. No Congreso escoitáronse moitas das características máis antigas e actuais desta invisibilidad. O pequeno granxeiro brasileiro Valter Israel dá Silva mostrou gráficamente como as administracións tamén organizan estatísticas para que a maior parte da actividade dos agricultores non aparecese en ningún sitio, aínda que non estean vinculados á agro-industria, que son os que máis traballan para alimentar o mundo.

En parte, Vía Campesiña recuperou a visibilidade dos campesiños grazas ás alianzas de décadas ao redor da soberanía alimentaria: Con ONGs, movementos sociais, mundo académico, sindicatos... Pero o capitalismo neoliberal tamén leva máis ofensiva que nunca contra os pequenos agricultores, despois de controlar mercados, fertilizantes e sementes, agora quérese arrebatar o territorio aos cidadáns e en concreto aos campesiños. Como dixo o profesor Peter Rosset, na nova ofensiva do capital está en xogo o territorio no seu conxunto, incluíndo terra, xente, auga, sementes e historia.

En Vitoria-Gasteiz escoitáronse exemplos de China, da India, de Bizkaia, de todos os recunchos; e en todos relacionábanse a crise climática, a alimentación, a crise económica, o endebedamento público e privado, o consumo, a represión, a expropiación. Medos e expectativas, Monsanto e Cultivo Orzamento Cero.